Sirimavo Bandaranaike

1.1. Kelahiran dan Keluarga

Sirimavo Bandaranaike dilahirkan sebagai Sirima Ratwatte pada 17 April 1916 di Ellawala Walawwa, kediaman ibu saudaranya di Ratnapura, ketika itu sebahagian daripada Sailan British. Ibunya ialah Rosalind Hilda Mahawalatenne Kumarihamy, seorang pengamal Ayurveda tidak rasmi, manakala bapanya ialah Barnes Ratwatte, seorang ketua dan ahli politik tempatan. Datuk sebelah ibunya, Mahawalatenne, dan kemudian bapanya, berkhidmat sebagai Rate Mahatmaya, iaitu ketua tempatan di Balangoda.

Keluarga bapanya, Radala Ratwatte, merupakan ketua-ketua tradisional Kerajaan Kandy. Antara leluhur bapanya termasuk bapa saudaranya, Sir Jayatilaka Cudah Ratwatte, orang pertama dari Kandy yang menerima gelaran kesatria British, serta para pembesar istana yang berkhidmat kepada raja-raja Sinhala. Salah seorang daripada mereka, Ratwatte, Dissawa dari Matale, merupakan penandatangan Konvensyen Kandyan 1815.

Sirima adalah anak sulung daripada enam adik-beradik. Beliau mempunyai empat saudara lelaki iaitu Barnes Jr., Seevali, Mackie, dan Clifford, serta seorang kakak bernama Patricia, yang berkahwin dengan Kolonel Edward James Divitotawela, pengasas Komando Pusat Tentera Ceylon. Keluarga beliau tinggal di walawwa (rumah agam kolonial) datuk sebelah ibunya, Mahawalatenne, dan kemudiannya di walawwa mereka sendiri di Balangoda. Sejak kecil, Sirima mempunyai akses kepada perpustakaan besar datuknya yang mengandungi pelbagai karya sastera dan saintifik.

1.2. Pendidikan

Pendidikan awal Sirima bermula di sebuah tadika swasta di Balangoda. Pada tahun 1923, beliau berpindah seketika ke kelas rendah di Sekolah Tinggi Ferguson, Ratnapura, sebelum dihantar ke sekolah berasrama penuh di St Bridget's Convent, Colombo. Walaupun beliau dididik dalam sistem sekolah Katolik, Sirima kekal sebagai seorang penganut Buddhisme sepanjang hayatnya. Beliau fasih berbahasa Inggeris dan Bahasa Sinhala.

1.3. Aktiviti Sosial Awal

Selepas menamatkan persekolahan pada usia 19 tahun, Sirima Ratwatte melibatkan diri dalam kerja-kerja sosial. Beliau mengagihkan makanan dan ubat-ubatan ke kampung-kampung di hutan, menganjurkan klinik, dan membantu menubuhkan industri luar bandar bagi meningkatkan taraf hidup wanita kampung. Beliau juga berkhidmat sebagai bendahari Liga Perkhidmatan Sosial sehingga tahun 1940.

2.1. Perkahwinan dengan S.W.R.D. Bandaranaike

Selama enam tahun selepas menamatkan persekolahan, Sirima tinggal bersama ibu bapanya sementara mereka mengatur perkahwinannya. Beliau menolak dua calon suami, seorang saudara dan anak kepada keluarga terkemuka di Ceylon. Akhirnya, ibu bapa Ratwatte dihubungi oleh seorang pencari jodoh yang mencadangkan penyatuan dengan Solomon West Ridgeway Dias (S.W.R.D.) Bandaranaike. Solomon merupakan seorang peguam lulusan Universiti Oxford yang beralih ke bidang politik dan pada masa itu berkhidmat sebagai Menteri Pentadbiran Tempatan di Majlis Negeri Ceylon.

Pada mulanya, keluarga Ratwatte menganggap keluarga Bandaranaike tidak setaraf, kerana Ratwatte adalah keluarga bangsawan Kandyan yang mewarisi perkhidmatan kepada keluarga diraja tradisional, manakala Bandaranaike adalah keluarga kaya dari kawasan rendah yang telah berkhidmat kepada pemerintah kolonial selama berabad-abad. Namun, setelah ahli nujum melaporkan bahawa horoskop mereka serasi dan mempertimbangkan faedah penyatuan kedua-dua keluarga, persetujuan diberikan oleh keluarga Ratwatte. Pasangan itu, yang telah bertemu sebelum ini, bersetuju dengan pilihan tersebut.

Pada 2 Oktober 1940, Ratwatte dan Bandaranaike melangsungkan perkahwinan di Walawwa Mahawelatenne, yang digambarkan oleh akhbar sebagai "perkahwinan abad ini" kerana kemegahannya. Pasangan itu berpindah ke Wendtworth di Guildford Crescent, Colombo, yang mereka sewa. Anak perempuan mereka, Sunethra (1943) dan Chandrika (1945), dilahirkan di Wendtworth. Pada tahun 1946, bapa S.W.R.D. membelikan mereka sebuah rumah agam yang dikenali sebagai Tintagel di Rosmead Place, Colombo. Sejak itu, keluarga itu tinggal sebahagian tahun di Tintagel dan sebahagian lagi di rumah nenek moyang S.W.R.D., Horagolla Walawwa. Anak lelaki mereka, Anura, dilahirkan di Tintagel pada tahun 1949. Sepanjang 20 tahun berikutnya, Sirima Bandaranaike menumpukan sebahagian besar masanya untuk membesarkan keluarganya dan menjadi tuan rumah kepada kenalan-kenalan politik suaminya.

Pada tahun 1941, Bandaranaike menyertai Lanka Mahila Samiti (Persatuan Wanita Lanka), pertubuhan sukarela wanita terbesar di negara itu. Beliau terlibat dalam banyak projek sosial yang dimulakan oleh Mahila Samiti untuk pemerkasaan wanita luar bandar dan bantuan bencana. Projek awalnya termasuk program pertanian untuk mengatasi kekurangan pengeluaran makanan, di mana beliau sebagai setiausaha organisasi, bertemu dengan pakar pertanian untuk membangunkan kaedah baharu bagi meningkatkan hasil tanaman padi. Beliau kemudian berkhidmat sebagai bendahari, naib presiden, dan akhirnya presiden Mahila Samiti, dengan tumpuan kepada isu pendidikan kanak-kanak perempuan, hak politik wanita, dan perancangan keluarga. Beliau juga merupakan ahli Persatuan Wanita Buddha Seluruh Ceylon, Persatuan Kanser, Persatuan Kebangsaan Ceylon untuk Pencegahan Tuberkulosis, dan Persatuan Kebajikan Jururawat.

Bandaranaike sering mengiringi S.W.R.D. dalam perjalanan rasmi, baik di dalam mahupun luar negara. Beliau dan suaminya turut hadir selepas hospital psikiatri di Angoda dibom oleh Jepun semasa Serbuan Ahad Paskah pada tahun 1942, yang mengorbankan ramai nyawa. Apabila Ceylon bergerak ke arah status pemerintahan sendiri pada tahun 1947, S.W.R.D. menjadi lebih aktif dalam gerakan nasionalis. Beliau bertanding dan dipilih ke Dewan Perwakilan dari Daerah Pilihan Raya Attanagalla, dilantik sebagai Menteri Kesihatan, dan berkhidmat sebagai Ketua Dewan. Walau bagaimanapun, beliau semakin kecewa dengan dasar-dasar Parti Kebangsaan Bersatu. Walaupun S.W.R.D. tidak menggalakkan Bandaranaike terlibat dalam topik politik dan kadangkala meremehkannya di hadapan rakan sekerja, beliau tetap menghormati pertimbangan isterinya.

Pada tahun 1951, Sirima memujuk suaminya untuk meletak jawatan daripada Parti Kebangsaan Bersatu dan menubuhkan Parti Kebebasan Sri Lanka (SLFP). Bandaranaike aktif berkempen di kawasan Attanagalla S.W.R.D. semasa pilihan raya parlimen 1952, sementara suaminya mengembara ke seluruh negara untuk mendapatkan sokongan. Walaupun SLFP hanya memenangi sembilan kerusi, S.W.R.D. dipilih ke Parlimen dan menjadi Ketua Pembangkang. Apabila pilihan raya baharu diadakan pada tahun 1956 oleh Perdana Menteri Sir John Kotelawala, S.W.R.D. membentuk Mahajana Eksath Peramuna (MEP), sebuah gabungan empat parti yang luas. Bandaranaike sekali lagi berkempen untuk suaminya di Attanagalla, kampung halamannya Balangoda, dan di Ratnapura untuk Parti Kebebasan. MEP memenangi kemenangan besar dan S.W.R.D. menjadi perdana menteri. Semasa lawatan negara ke Malaysia sempena Kemerdekaannya pada tahun 1957, pasangan itu terpaksa memendekkan lawatan apabila menerima berita bahawa bapa Bandaranaike sakit tenat akibat serangan jantung. Beliau meninggal dunia dua minggu selepas kepulangan mereka yang tergesa-gesa.

2.2. Anak-anak

Sirimavo Bandaranaike dan S.W.R.D. Bandaranaike dikurniakan tiga orang anak:

• Sunethra Bandaranaike (lahir 1943)
• Chandrika Kumaratunga (lahir 1945)
• Anura Bandaranaike (lahir 1949)

Ketiga-tiga anak Bandaranaike mendapat pendidikan di luar negara: Sunethra di Universiti Oxford, Chandrika di Universiti Paris, dan Anura di Universiti London. Kesemua mereka kemudiannya kembali ke Sri Lanka dan berkhidmat dalam kerajaan. Sunethra berkhidmat sebagai setiausaha politik ibunya pada tahun 1970-an dan kemudian menjadi seorang dermawan. Chandrika kemudiannya menjadi Presiden Sri Lanka, manakala Anura turut memegang jawatan menteri.

3.1. Pembunuhan Suami dan Penggantian Kepimpinan

Pada pagi 25 September 1959, ketika Bandaranaike berada di rumah di Rosmead Place, suaminya S.W.R.D. Bandaranaike ditembak beberapa kali oleh seorang sami Buddha yang tidak berpuas hati dengan apa yang dipercayinya sebagai kekurangan sokongan terhadap perubatan tradisional. Bandaranaike menemani suaminya ke hospital, di mana beliau meninggal dunia akibat kecederaannya pada keesokan harinya.

Dalam kekacauan politik yang berlaku di bawah pemerintahan sementara Wijeyananda Dahanayake, ramai menteri kabinet disingkirkan, dan ada yang ditangkap serta dibicarakan atas pembunuhan itu. Gabungan Mahajana Eksath Peramuna runtuh tanpa pengaruh S.W.R.D., dan pilihan raya diadakan pada Mac 1960 untuk mengisi kerusi bagi kawasan pilihan raya Attanagalla. Bandaranaike pada mulanya enggan tetapi kemudian bersetuju untuk bertanding sebagai calon bebas. Walau bagaimanapun, sebelum pilihan raya dapat diadakan, Parlimen telah dibubarkan, dan beliau memutuskan untuk tidak bertanding kerusi itu. Apabila pilihan raya diadakan pada Mac 1960, Parti Kebangsaan Bersatu memenangi majoriti empat kerusi berbanding Parti Kebebasan Sri Lanka. Dudley Senanayake, perdana menteri baharu, dikalahkan dalam tempoh sebulan dalam undi tidak percaya, dan pilihan raya umum kedua diadakan pada Julai 1960.

3.2. Kepimpinan Parti Kebebasan Sri Lanka (SLFP)

Pada Mei 1960, Bandaranaike telah dipilih sebulat suara sebagai presiden parti oleh jawatankuasa eksekutif Parti Kebebasan, walaupun pada masa itu beliau masih belum membuat keputusan untuk bertanding dalam pilihan raya Julai. Kepimpinan parti berjaya memujuk beliau untuk menyertai politik aktif dan menggantikan suaminya sebagai pengerusi. Beliau mempengerusikan SLFP dari tahun 1960 hingga 1994, selama 40 tahun.

Menjelang awal Jun, beliau berkempen dengan janji untuk meneruskan dasar-dasar suaminya, terutamanya menubuhkan sebuah republik, menggubal undang-undang untuk menetapkan Sinhala sebagai bahasa rasmi negara, dan mengiktiraf keutamaan Buddhisme, walaupun bertolak ansur dengan penggunaan bahasa dan kepercayaan Hindu oleh estet Tamil. Bandaranaike menjelajah negara dan menyampaikan ucapan yang penuh emosi, sering menitiskan air mata sambil berjanji untuk meneruskan dasar arwah suaminya. Tindakannya ini menyebabkan beliau mendapat gelaran "Janda Menangis" daripada pihak lawan.

4.1. Menjadi Perdana Menteri Wanita Pertama Dunia

Pada 21 Julai 1960, berikutan kemenangan besar bagi Parti Kebebasan, Bandaranaike mengangkat sumpah sebagai perdana menteri wanita pertama di dunia, serta Menteri Pertahanan dan Hal Ehwal Luar. Pada masa itu, beliau bukanlah ahli parlimen yang dipilih, tetapi sebagai pemimpin parti yang memegang majoriti di parlimen, perlembagaan menghendaki beliau menjadi ahli Parlimen dalam tempoh tiga bulan untuk terus memegang jawatan perdana menteri. Untuk memberi laluan kepadanya, Manameldura Piyadasa de Zoysa meletak jawatan dari kerusinya di Senat. Pada 5 Ogos 1960, Gabenor Jeneral Goonetilleke melantik Bandaranaike ke Senat Ceylon, dewan atasan Parlimen.

Pada awalnya, beliau menghadapi kesukaran dalam mengemudi isu-isu negara, bergantung kepada ahli kabinet dan anak saudaranya, Felix Dias Bandaranaike. Pihak lawan sering membuat komen meremehkan tentang "kabinet dapur" beliau, dan beliau terus menghadapi seksisme yang serupa semasa memegang jawatan.

4.2. Dasar Utama dan Pembaharuan

Untuk meneruskan dasar suaminya memiliknegarakan sektor utama ekonomi, Bandaranaike menubuhkan sebuah syarikat dengan pemegang saham awam-swasta, mengambil alih kawalan tujuh akhbar. Beliau menasionalisasikan sektor perbankan, perdagangan asing, dan insurans, serta industri petroleum. Dengan mengambil alih Bank of Ceylon dan menubuhkan cawangan People's Bank yang baru diwujudkan, Bandaranaike bertujuan untuk menyediakan perkhidmatan kepada komuniti yang sebelum ini tidak mempunyai kemudahan perbankan, sekali gus merangsang pembangunan perniagaan tempatan.

Pada Disember 1960, Bandaranaike menasionalisasikan semua sekolah paroki yang menerima pembiayaan negeri. Tindakan ini mengurangkan pengaruh minoriti Katolik, yang cenderung menjadi ahli elit ekonomi dan politik, dan meluaskan pengaruh kumpulan Buddha.

Pada Januari 1961, Bandaranaike melaksanakan undang-undang menjadikan Sinhala sebagai bahasa rasmi, menggantikan bahasa Inggeris. Tindakan ini menyebabkan rasa tidak puas hati yang meluas di kalangan lebih dua juta penutur bahasa Tamil. Didesak oleh ahli-ahli Parti Persekutuan, kempen keingkaran awam bermula di wilayah majoriti Tamil. Tindak balas Bandaranaike adalah dengan mengisytiharkan darurat dan menghantar tentera untuk memulihkan keamanan. Bermula pada tahun 1961, kesatuan sekerja memulakan beberapa siri mogok sebagai protes terhadap inflasi dan cukai yang tinggi. Salah satu mogok sedemikian melumpuhkan sistem pengangkutan, mendorong Bandaranaike untuk memiliknegarakan lembaga pengangkutan.

4.3. Isu Sosial dan Etnik

Walaupun terdapat populasi Tamil di negara ini selama berabad-abad, majoriti estet Tamil telah dibawa ke Ceylon dari India oleh pihak berkuasa British sebagai pekerja ladang. Ramai orang Ceylon melihat mereka sebagai pendatang sementara, walaupun mereka telah tinggal selama beberapa generasi di Ceylon. Dengan kemerdekaan Ceylon, Akta Kewarganegaraan 1948 mengecualikan orang Tamil India ini daripada kewarganegaraan, menjadikan mereka tidak bernegara. Dasar S.W.R.D. terhadap orang Tamil tanpa kerakyatan adalah sederhana, memberikan beberapa kewarganegaraan dan membenarkan pekerja produktif kekal. Penggantinya, Dudley Senanayake, adalah orang pertama yang mengesyorkan penghantaran balik wajib untuk penduduk.

Dasar-dasar nasionalis Sinhala dan polisi bahasa yang diperkenalkan oleh Bandaranaike, seperti menjadikan Sinhala sebagai bahasa rasmi, memburukkan lagi rasa tidak puas hati di kalangan penduduk asli Tamil dan estet Tamil. Ini menyebabkan peningkatan ketegangan etnik dan menjadi punca utama konflik berpanjangan di negara itu.

4.4. Hal Ehwal Dalam Negeri dan Luar Negeri

Pada Januari 1962, konflik tercetus antara golongan elit yang mantap - penganut Kristian bandar yang kebanyakannya berhaluan kanan dan berorientasikan Barat, termasuk ramai Burghers dan Tamil - dengan elit asli yang baru muncul, yang kebanyakannya adalah penganut Buddha berbahasa Sinhala dan berhaluan kiri. Perubahan yang disebabkan oleh dasar Bandaranaike mewujudkan anjakan segera daripada sistem kelas, struktur kuasa, dan tadbir urus yang Anglophilic, mempengaruhi komposisi kor pegawai perkhidmatan awam, angkatan tentera, dan polis secara signifikan.

Beberapa pegawai tentera merancang cubaan rampasan kuasa 1962, termasuk rancangan untuk menahan Bandaranaike dan anggota kabinetnya di Markas Tentera Darat. Apabila pegawai polis Stanley Senanayake dimaklumkan mengenai plot itu, bapa mertuanya Patrick de Silva Kularatne memberitahu Ketua Polis Negara. Felix Dias Bandaranaike dan anggota Jabatan Siasatan Jenayah (JSJ) segera memanggil semua komander perkhidmatan dan pegawai rendah ke mesyuarat tergempar di Temple Trees, dan berjaya membongkar plot tersebut. Walaupun khabar angin beredar terhadap Sir Oliver Goonatillake, gabenor jeneral, tiada bukti nyata terhadapnya. Pada Februari, bapa saudara Bandaranaike, William Gopallawa, dilantik sebagai Gabenor Jeneral, dan Goonatillake diiringi ke lapangan terbang, meninggalkan Ceylon, dan pergi ke buangan sukarela.

Dalam usaha untuk mengimbangi kepentingan timur-barat dan mengekalkan berkecuali, Bandaranaike mengukuhkan hubungan negara dengan China, sambil menghapuskan hubungan dengan Israel. Beliau berusaha untuk mengekalkan hubungan baik dengan India dan Rusia, sambil mengekalkan hubungan dengan kepentingan British melalui eksport teh dan menyokong hubungan dengan Bank Dunia. Mengutuk dasar apartheid Afrika Selatan, Bandaranaike melantik duta dan mencari hubungan dengan negara-negara Afrika yang lain. Pada tahun 1961, beliau menghadiri kedua-dua Persidangan Perdana Menteri Komanwel di London dan Sidang Kemuncak Pertama Pergerakan Negara-Negara Berkecuali di Belgrade, SFR Yugoslavia, menjadikan Sri Lanka salah satu ahli pengasas Pergerakan Negara-Negara Berkecuali.

Beliau memainkan peranan penting dalam mengurangkan ketegangan antara India dan China selepas pertikaian sempadan mereka pada tahun 1962 meletus menjadi Perang China-India. Pada November dan Disember tahun itu, Bandaranaike mengadakan persidangan di Colombo dengan delegasi dari Burma, Kemboja, Ceylon, Ghana, dan Republik Arab Bersatu untuk membincangkan pertikaian itu. Beliau kemudiannya mengembara bersama Menteri Kehakiman Ghana Kofi Ofori-Atta ke India dan Peking (Beijing), China, dalam usaha untuk menjadi perantara keamanan. Pada Januari 1963, Bandaranaike dan Ofori-Atta berjaya di New Delhi, apabila Jawaharlal Nehru, Perdana Menteri India, bersetuju untuk membuat usul di Parlimen India yang mengesyorkan penyelesaian yang dianjurkan Bandaranaike.

Di dalam negara, kesukaran semakin meningkat. Walaupun kejayaannya di luar negara, Bandaranaike dikritik kerana hubungannya dengan China dan kekurangan dasar pembangunan ekonomi. Ketegangan masih tinggi berhubung sikap pilih kasih kerajaan terhadap penganut Buddha Ceylon yang berbahasa Sinhala. Ketidakseimbangan import-eksport, ditambah pula dengan inflasi, telah memberi kesan kepada kuasa beli rakyat kelas pertengahan dan bawahan. Pada pilihan raya kecil pertengahan tahun, walaupun Bandaranaike memegang majoriti, Parti Kebangsaan Bersatu memperoleh keuntungan, menunjukkan bahawa sokongannya semakin merosot. Kekurangan sokongan untuk langkah penjimatan, khususnya ketidakupayaan untuk mengimport beras yang mencukupi - makanan ruji utama - menyebabkan peletakan jawatan Menteri Felix Dias Bandaranaike. Menteri kabinet lain telah ditugaskan semula dalam usaha untuk membendung hanyut ke arah perkongsian perdagangan Soviet, yang telah mendapat tempat selepas penciptaan Ceylon Petroleum Corporation. Perbadanan Petroleum telah dilancarkan pada tahun 1961 untuk memintas harga monopoli yang dikenakan ke atas import minyak Timur Tengah, membolehkan Ceylon mengimport minyak dari Republik Arab Bersatu dan Kesatuan Soviet. Beberapa kemudahan penyimpanan koperasi minyak barat telah dikooptasikan dengan perjanjian pampasan, tetapi pertikaian berterusan mengenai ketidak bayar mengakibatkan penggantungan bantuan asing dari Amerika Syarikat pada Februari 1963. Sebagai reaksi terhadap penggantungan bantuan, Parlimen meluluskan Akta Pindaan Perbadanan Petroleum Ceylon yang memiliknegarakan semua pengedaran, import-eksport, jualan dan pembekalan kebanyakan produk minyak di negara ini, mulai Januari 1964.

Juga pada tahun 1964, kerajaan Bandaranaike memansuhkan Perkhidmatan Awam Ceylon yang bebas dan menggantikannya dengan Perkhidmatan Pentadbiran Ceylon, yang tertakluk kepada pengaruh kerajaan. Apabila gabungan Barisan Kiri Bersatu antara Parti Komunis, Sosialis Revolusioner, dan Trotskyist dibentuk pada akhir 1963, Bandaranaike bergerak ke kiri untuk cuba mendapatkan sokongan mereka. Pada Februari 1964, Perdana Menteri China Zhou Enlai melawat Bandaranaike di Ceylon dengan tawaran bantuan, hadiah beras dan tekstil, serta perbincangan untuk meluaskan perdagangan. Kedua-duanya turut membincangkan pertikaian sempadan China-India dan pelucutan senjata nuklear. Hubungan dengan China adalah menarik, kerana pengiktirafan rasmi Bandaranaike baru-baru ini terhadap Jerman Timur telah menghapuskan bantuan masuk dari Jerman Barat dan nasionalisasinya dalam industri insurans telah menjejaskan hubungannya dengan Australia, Britain, dan Kanada.

Sebagai persediaan untuk Persidangan Negara-Negara Berkecuali kedua, Bandaranaike menjadi tuan rumah kepada presiden Tito dan Nasser di Colombo pada Mac 1964, tetapi pergolakan domestik yang berterusan menyebabkan beliau menangguhkan persidangan parlimen sehingga Julai. Sementara itu, beliau menyertai gabungan dengan Barisan Kiri Bersatu dan dapat menyokong majoritinya, walaupun hanya dengan margin tiga kerusi.

Pada September 1964, Bandaranaike mengetuai delegasi ke India untuk membincangkan penghantaran pulang 975,000 orang Tamil tanpa kerakyatan yang tinggal di Ceylon. Bersama Perdana Menteri India Lal Bahadur Shastri, beliau menyempurnakan syarat-syarat Perjanjian Srimavo-Shastri, perjanjian penting untuk dasar luar kedua-dua negara. Di bawah perjanjian itu, Ceylon akan memberikan kewarganegaraan kepada 300,000 orang Tamil dan keturunan mereka manakala India akan menghantar pulang 525,000 orang Tamil tanpa kerakyatan. Dalam tempoh 15 tahun yang diperuntukkan untuk menyelesaikan kewajipan mereka, pihak-pihak bersetuju untuk merundingkan terma bagi baki 150,000. Pada bulan Oktober, Bandaranaike menghadiri dan menaja bersama Persidangan Negara-Negara Berkecuali yang diadakan di Kaherah.

Pada Disember 1964, kerajaan Barisan Bersatu beliau mengemukakan "Rang Undang-Undang Pengambilalihan Akhbar" dalam usaha untuk menasionalisasikan akhbar negara. Pembangkang dan pengkritik Bandaranaike mendakwa bahawa langkah itu adalah untuk menutup mulut akhbar bebas dan menyerang pengkritik utamanya, Lake House Group yang diketuai oleh baron akhbar Esmond Wickremesinghe. Wickremesinghe membalas dengan kempen untuk memecatnya daripada jawatan untuk menjaga kebebasan akhbar. Pada 3 Disember 1964, C. P. de Silva, yang pernah menjadi timbalan S.W.R.D. Bandaranaike, mengetuai tiga belas ahli parlimen SLFP dan menyeberang kepada pembangkang memetik Rang Undang-undang Pengambilalihan Akhbar. Kerajaan Sirima Bandaranaike kehilangan ucapan takhta dengan satu undi dan pilihan raya umum diadakan pada Mac 1965. Gabungan politiknya dikalahkan dalam pilihan raya 1965, menamatkan penggal pertamanya sebagai perdana menteri.

5.1. Peranan Parlimen

Dalam pilihan raya 1965, Bandaranaike memenangi kerusi di Dewan Perwakilan dari Daerah Pilihan Raya Attanagalla. Dengan partinya memperoleh 41 kerusi, beliau menjadi Ketua Pembangkang, wanita pertama yang pernah memegang jawatan itu. Dudley Senanayake mengangkat sumpah sebagai perdana menteri pada 25 Mac 1965. Tidak lama selepas itu, kedudukan Bandaranaike sebagai ahli parlimen dicabar, apabila dakwaan dibuat bahawa beliau telah menerima rasuah, dalam bentuk kereta, semasa memegang jawatan. Sebuah jawatankuasa telah dilantik untuk menyiasat dan beliau kemudiannya dibebaskan daripada pertuduhan itu.

5.2. Pembinaan Semula Parti

Dalam tempoh lima tahun dalam pembangkang, beliau mengekalkan pakatannya dengan parti berhaluan kiri. Daripada tujuh pilihan raya kecil yang diadakan antara November 1966 dan April 1967, enam telah dimenangi oleh pembangkang di bawah pimpinan Bandaranaike. Inflasi yang berterusan, ketidakseimbangan perdagangan, pengangguran, dan kegagalan jangkaan bantuan asing untuk direalisasikan membawa kepada rasa tidak puas hati yang meluas. Ini didorong lagi oleh langkah penjimatan, yang mengurangkan stipend beras mingguan. Menjelang 1969, Bandaranaike secara aktif berkempen untuk kembali berkuasa. Antara ikrar lain, beliau berjanji untuk memberi dua sukat beras setiap isi rumah, memiliknegarakan bank asing dan industri import-eksport, menubuhkan kumpulan pemerhati untuk memantau perniagaan dan rasuah kerajaan, kembali kepada dasar luar yang menjauhkan diri daripada rakan kongsi "imperialis", dan mengadakan Dewan Perlembagaan yang didakwa menggubal Perlembagaan baharu.

6.1. Kembali Berkuasa dan Perubahan Perlembagaan

Bandaranaike mendapat semula kuasa selepas gabungan Barisan Bersatu antara Parti Komunis, Parti Lanka Sama Samaja dan Parti Kebebasannya sendiri memenangi pilihan raya 1970 dengan majoriti besar pada Mei 1970. Menjelang Julai, beliau telah mengadakan Perhimpunan Perlembagaan untuk menggantikan perlembagaan yang digubal oleh British dengan yang digubal oleh orang Ceylon. Beliau memperkenalkan dasar yang memerlukan setiausaha tetap di kementerian kerajaan mempunyai kepakaran dalam bahagian mereka. Sebagai contoh, mereka yang berkhidmat di Kementerian Perumahan perlu menjadi jurutera terlatih, dan mereka yang berkhidmat di Kementerian Kesihatan, pengamal perubatan. Semua kakitangan kerajaan dibenarkan menyertai Majlis Pekerja dan di peringkat tempatan beliau menubuhkan Jawatankuasa Rakyat untuk membenarkan input daripada penduduk secara amnya mengenai pentadbiran kerajaan. Perubahan tersebut bertujuan untuk menghapuskan unsur-unsur penjajah British dan pengaruh asing daripada institusi negara.

Pada Mei 1972, Ceylon telah digantikan oleh Republik Sri Lanka selepas Perlembagaan baharu telah disahkan. Walaupun negara itu kekal dalam Negara-Negara Komanwel, Ratu Elizabeth II tidak lagi diiktiraf sebagai kedaulatannya. Di bawah termanya, Senat, digantung sejak 1971, telah dimansuhkan secara rasmi dan Dewan Negara Unikameral baharu telah diwujudkan, menggabungkan kuasa eksekutif, kehakiman dan perundangan dalam satu kuasa. Perlembagaan mengiktiraf ketuanan agama Buddha, walaupun ia menjamin perlindungan yang sama kepada agama Buddha, Kristian, Hindu, dan Islam. Ia gagal menyediakan piagam hak yang tidak boleh dipisahkan, mengiktiraf Sinhala sebagai satu-satunya bahasa rasmi, dan tidak mengandungi "unsur federalisme". Perlembagaan baharu itu juga memanjangkan tempoh Bandaranaike selama dua tahun, menetapkan semula mandat lima tahun perdana menteri bertepatan dengan penciptaan republik itu. Had ini menimbulkan kebimbangan kepada pelbagai sektor penduduk, khususnya mereka yang tidak senang dengan pemerintahan autoritarian, dan penduduk berbahasa Tamil.

6.2. Dasar Ekonomi dan Krisis

Menghadapi defisit bajet sebanyak 195.00 M USD - disebabkan oleh peningkatan kos pengimportan tenaga dan makanan serta penurunan hasil daripada eksport kelapa, getah dan teh - Bandaranaike cuba memusatkan ekonomi dan melaksanakan kawalan harga. Didesak oleh ahli berhaluan kiri dalam gabungannya untuk memiliknegarakan bank asing yang berasal dari British, India dan Pakistan, beliau menyedari bahawa berbuat demikian akan memberi kesan kepada keperluan untuk kredit. Seperti yang beliau lakukan dalam rejimnya sebelum ini, beliau cuba mengimbangi aliran bantuan asing daripada rakan kongsi kapitalis dan komunis.

Pada Disember, Akta Pengambilalihan Akujanji Perniagaan telah diluluskan, membenarkan negeri memiliknegarakan mana-mana perniagaan yang mempunyai lebih daripada 100 pekerja. Kononnya, langkah itu bertujuan mengurangkan kawalan asing ke atas pengeluaran teh dan getah utama, tetapi ia membantutkan pelaburan domestik dan asing dalam industri dan pembangunan.

Pada tahun 1972, Bandaranaike memperkenalkan pembaharuan tanah yang besar di Sri Lanka, dengan penggubalan Akta Pembaharuan Tanah No. 01 tahun 1972 yang mengenakan siling seluas 20 ha ke atas tanah milik persendirian. Ini kemudiannya disusuli dengan Akta Pembaharuan Tanah (Pindaan) pada tahun 1975 yang memiliknegarakan ladang milik syarikat awam. Objektif reformasi tanah ini adalah untuk memberikan tanah kepada petani tanpa tanah. Kritikan mendakwa bahawa gelombang kedua pembaharuan disasarkan kepada pemilik tanah kaya yang secara tradisinya menyokong Parti Kebangsaan Bersatu. Hasil daripada pembaharuan ini, negara menjadi pemilik ladang terbesar dan dua entiti, Sri Lanka State Plantations Corporation, Janatha Estate Development Board (Lembaga Kemajuan Estet Rakyat), dan USAWASAMA (Lembaga Kemajuan Estet Koperasi Upcountry) telah ditubuhkan untuk menguruskan estet ini. Pada tahun-tahun selepas reformasi tanah ini, pengeluaran tanaman eksport utama yang bergantung kepada Sri Lanka untuk aliran masuk mata wang asing menurun.

Krisis minyak 1973 mempunyai kesan traumatik terhadap ekonomi Sri Lanka. Masih bergantung kepada bantuan asing, barangan dan bantuan kewangan dari Australia, Kanada, China, Denmark, Hungary, dan Bank Dunia, Bandaranaike meredakan program penjimatan yang mengehadkan pengimportan barangan pengguna. Amerika Syarikat menamatkan geran bantuan, yang tidak memerlukan pembayaran balik, dan menukar kepada dasar menyediakan pinjaman asing. Penurunan nilai mata wang Sri Lanka, ditambah dengan inflasi dan cukai yang tinggi, melambatkan pertumbuhan ekonomi, seterusnya mewujudkan tekanan kitaran untuk menangani defisit dengan cukai yang lebih tinggi dan langkah penjimatan. Inflasi yang tidak terkawal antara 1973 dan 1974 membawa kepada ketidaktentuan ekonomi dan ketidakpuasan hati orang ramai.

6.3. Ketegangan Sosial dan Penindasan

Walaupun usaha Bandaranaike untuk menangani masalah ekonomi negara, pengangguran dan inflasi kekal tidak terkawal. Selepas hanya 16 bulan berkuasa, kerajaan Bandaranaike hampir digulingkan oleh Pemberontakan JVP 1971 oleh golongan belia berhaluan kiri. Walaupun menyedari pendirian militan Janatha Vimukthi Peramuna (Barisan Pembebasan Rakyat), pentadbiran Bandaranaike pada mulanya gagal mengiktiraf mereka sebagai ancaman yang akan berlaku, menolak mereka sebagai idealis.

Pada 6 Mac, militan menyerang Kedutaan A.S. di Colombo, membawa kepada pengisytiharan darurat pada 17 Mac. Pada awal April, serangan ke atas balai polis membuktikan pemberontakan yang dirancang dengan baik yang mana tentera kecil Ceylon tidak mempunyai kelengkapan untuk menanganinya. Menyeru sekutunya untuk mendapatkan bantuan, kerajaan diselamatkan sebahagian besarnya kerana dasar luar Bandaranaike yang neutral. Kesatuan Soviet menghantar pesawat untuk menyokong kerajaan Ceylon; senjata dan peralatan datang dari Britain, Republik Arab Bersatu, Amerika Syarikat dan Yugoslavia; bekalan perubatan disediakan oleh Jerman Timur dan Barat, Norway dan Poland; bot peronda dihantar dari India; dan kedua-dua India dan Pakistan menghantar tentera. Pada 1 Mei, Bandaranaike menggantung serangan kerajaan dan menawarkan pengampunan, yang mengakibatkan beribu-ribu penyerahan diri. Bulan berikutnya pengampunan kedua ditawarkan. Bandaranaike menubuhkan Jawatankuasa Pembinaan Semula Kebangsaan untuk mewujudkan semula pihak berkuasa awam dan menyediakan pelan strategik untuk menangani mereka yang ditangkap atau menyerah diri. Salah satu tindakan pertama Bandaranaike selepas konflik adalah untuk mengusir diplomat Korea Utara, kerana beliau mengesyaki mereka telah mencetuskan rasa tidak puas hati yang radikal. Pepatah "Dia adalah satu-satunya lelaki dalam kabinetnya" - yang dikaitkan dengan lawan politiknya pada tahun 1960-an - timbul semula semasa kemuncak pemberontakan, kerana Bandaranaike membuktikan bahawa beliau telah menjadi "kuasa politik yang menggerunkan".

Walaupun bulan itu belum berakhir, rasa tidak puas hati memuncak sebelum membawa kepada kelulusan Rang Undang-undang Suruhanjaya Kehakiman, menubuhkan tribunal berasingan untuk menangani pemberontak yang dipenjarakan dari tahun sebelumnya. Mereka yang menentang tribunal berhujah bahawa mereka melanggar prinsip hak asasi manusia. Menjelang Julai, insiden keganasan sporadis muncul semula, dan menjelang akhir tahun, gelombang kedua pemberontakan telah dijangkakan. Pengangguran yang berleluasa mencetuskan kekecewaan orang ramai terhadap kerajaan, walaupun program pengagihan semula tanah digubal untuk menubuhkan koperasi pertanian dan mengehadkan saiz tanah milik persendirian.

Pada tahun 1974, Bandaranaike memaksa penutupan kumpulan akhbar bebas terakhir, The Sun, kerana percaya kritikan mereka mencetuskan kekacauan. Keretakan muncul dalam gabungan Barisan Bersatu, sebahagian besarnya berpunca daripada pengaruh berterusan Parti Lanka Sama Samaja terhadap kesatuan sekerja dan ancaman tindakan mogok sepanjang tahun 1974 dan 1975. Apabila ladang yang baru dirampas diletakkan di bawah Kementerian Pertanian dan Tanah, dikawal oleh Parti Lanka Sama Samaja, kebimbangan bahawa mereka akan menyatukan pekerja ladang menyebabkan Bandaranaike menggulingkan mereka daripada gabungan kerajaan.

6.4. Hubungan Antarabangsa

Pada September 1970, Bandaranaike menghadiri Persidangan Negara-Negara Berkecuali ketiga di Lusaka, Zambia. Pada bulan itu, beliau juga pergi ke Paris dan London untuk membincangkan perdagangan antarabangsa. Memerintahkan wakil The Asia Foundation dan Peace Corps meninggalkan negara itu, Bandaranaike mula menilai semula perjanjian perdagangan dan cadangan yang telah dirundingkan oleh pendahulunya. Beliau mengumumkan bahawa kerajaannya tidak akan mengiktiraf Israel sehingga negara itu menyelesaikan masalahnya secara aman dengan jiran Arabnya. Beliau secara rasmi memberikan pengiktirafan kepada Jerman Timur, Korea Utara, Vietnam Utara, dan Barisan Pembebasan Kebangsaan Vietnam Selatan. Bandaranaike menentang pembangunan pusat komunikasi Inggeris-AS di Lautan Hindi, mengekalkan bahawa kawasan itu harus menjadi "zon neutral, bebas nuklear".

Sebagai pengiktirafan Tahun Wanita Antarabangsa pada 1975, Bandaranaike mewujudkan sebuah agensi untuk memberi tumpuan kepada isu-isu wanita, yang kemudiannya akan menjadi Kementerian Hal Ehwal Wanita dan Kanak-kanak. Beliau melantik wanita pertama yang berkhidmat dalam Kabinet Sri Lanka, Siva Obeyesekere, pertama sebagai Setiausaha Kerajaan Negeri Pertama untuk Kesihatan dan kemudian sebagai Menteri Kesihatan. Beliau diraikan di Persidangan Wanita Sedunia PBB yang dihoskan di Mexico City, menghadiri sebagai satu-satunya perdana menteri wanita yang dipilih dengan haknya sendiri. Bandaranaike melangkah ke penggal satu tahun pengerusi pada Persidangan ke-5 Negara-Negara Berkecuali pada tahun 1976, menjadi tuan rumah mesyuarat di Colombo.

7.1. Kekalahan Pilihan Raya dan Kehilangan Hak Sivil

Walaupun dipandang tinggi di peringkat antarabangsa, beliau terus berjuang di dalam negeri di bawah dakwaan rasuah dan nepotisme, manakala ekonomi terus merosot. Dalam perjuangan mereka untuk mendapatkan pengiktirafan, orang Tamil yang tidak berpuas hati bertukar kepada pemisahan. Pada Mei 1976, Resolusi Vaddukoddai telah diterima pakai oleh Barisan Pembebasan Bersatu Tamil, menyeru kenegaraan bebas dan autonomi berdaulat. Dalam pilihan raya umum 1977, Barisan Bersatu telah dikalahkan dengan teruk, hanya memenangi enam kerusi.

Bandaranaike mengekalkan kerusi parlimennya di Attanagalla pada pilihan raya umum 1977. Pada November 1977, petisyen yang mencabar kedudukannya sebagai ahli parlimen telah ditolak oleh Mahkamah Tinggi Colombo. Pada tahun 1978, satu perlembagaan baharu telah disahkan, menggantikan sistem parlimen gaya British dengan sistem presiden ala Perancis. Di bawah perlembagaan, eksekutif atau Presiden, dipilih melalui undi rakyat untuk berkhidmat selama enam tahun. Presiden kemudian memilih seorang perdana menteri untuk mempengerusikan Kabinet, yang disahkan oleh badan perundangan. Perlembagaan baharu ini menyediakan pengisytiharan hak asasi, menjamin kesaksamaan warganegara buat kali pertama, dan juga mengiktiraf Tamil sebagai bahasa kebangsaan, walaupun bahasa pentadbiran kekal Sinhala. Walaupun bertujuan untuk menenangkan pemisah Tamil, peruntukan itu tidak menghentikan keganasan antara Tamil dan Sinhala, menyebabkan Akta Pencegahan Keganasan 1979 diluluskan.

Pada tahun 1980, Suruhanjaya Khas Presiden telah dilantik oleh Presiden J. R. Jayewardene untuk menyiasat dakwaan terhadap Bandaranaike kerana salah guna kuasa semasa beliau menjadi perdana menteri. Berikutan penyerahan laporan itu kepada Jayewardene, kerajaan Parti Kebangsaan Bersatu menerima adopts usul di parlimen pada 16 Oktober 1980 untuk melucutkan kebebasan sivil Bandaranaike dan anak saudaranya, Felix Dias Bandaranaike - yang disabitkan dengan rasuah - untuk tempoh tujuh tahun. Beliau dipecat daripada parlimen, tetapi mengekalkan peranannya sebagai ketua parti. Usul itu diluluskan dengan 139 undi menyokong dan 18 menentang, dengan mudah memenuhi ambang dua pertiga yang diperlukan.

7.2. Kepimpinan Parti dan Peranan Pembangkang

Walaupun menjadi ketuanya, Bandaranaike tidak dapat berkempen untuk Parti Kebebasan. Akibatnya, anaknya, Anura, berkhidmat sebagai ketua parti parlimen. Di bawah Anura, Parti Kebebasan bergerak ke kanan, dan anak perempuan Bandaranaike, Chandrika, menarik diri, membentuk Parti Rakyat Sri Lanka bersama suaminya, Vijaya Kumaratunga. Matlamat parti baharu itu adalah berkaitan dengan hubungan rapat dengan orang Tamil.

Dari tahun 1980, konflik antara kerajaan dan pemisah pelbagai kumpulan yang bersaing, termasuk Harimau Tamil, Pertubuhan Pembebasan Rakyat Tamil Eelam, Tentera Pembebasan Tamil Eelam, dan Pertubuhan Pembebasan Tamil Eelam, menjadi lebih kerap dan semakin ganas. Semasa kempen pilihan raya tempatan pada tahun 1981, pelampau Tamil membunuh Arumugam Thiagarajah, seorang ahli politik Parti Kebangsaan Bersatu yang terkenal. Parti Barisan Pembebasan Bersatu Tamil menggesa boikot pilihan raya presiden 1982. Pemberontak menyokong larangan itu, kerana mereka berpendapat bahawa kerjasama dengan kerajaan menghalalkan dasar-dasarnya dan bercanggah dengan keinginan untuk mencapai sebuah negara Tamil yang merdeka. Pada tahun 1983, pemberontak Tamil menyerang hendap rondaan tentera, membunuh tiga belas askar. Keganasan balas dendam oleh perusuh Sinhala mencetuskan rusuhan terhadap orang Tamil yang bukan pemberontak dan harta benda mereka di seluruh negara, yang kemudiannya dirujuk sebagai Julai Hitam.

Langkah Jayewardene ke arah pasaran bebas dan tumpuan kepada pertumbuhan ekonomi menjejaskan petani Tamil di utara dengan menghapuskan perlindungan perdagangan. Begitu juga, dasar tersebut memberi kesan negatif bukan sahaja kepada perniagaan Sinhala selatan yang menghadapi persaingan daripada pasaran India, tetapi juga golongan miskin bandar, yang subsidi makanannya telah dikurangkan dengan banyaknya. Perbelanjaan kerajaan yang besar untuk pembangunan ekonomi mewujudkan defisit bajet dan inflasi, membimbangkan pentadbir Bank Dunia dan Tabung Kewangan Antarabangsa. Sebaliknya, agensi penderma mengurangkan bantuan untuk memujuk kerajaan mengawal perbelanjaan. Pecutan program Pembangunan Mahaweli meningkatkan pekerjaan dan menstabilkan bekalan makanan, juga mengurangkan pergantungan kepada bekalan tenaga asing dengan penyiapan empat kemudahan penjana kuasa hidro.

Tumpuan untuk membina ekonomi dan infrastruktur gagal menangani isu sosial. Contohnya, inisiatif perumahan luar bandar - yang membina kira-kira 100,000 rumah baharu menjelang 1984 - mempolarisasi masyarakat kerana perumahan diagihkan oleh pakatan politik dan bukannya keperluan. Penswastaan industri, selepas 1982, mewujudkan jurang yang ketara antara golongan kaya dan miskin dan inflasi kembali, menjadikan barangan sukar diperoleh dan menurunkan taraf hidup.

Pada Januari 1986, hak sivil Bandaranaike telah dipulihkan melalui dekri presiden yang dikeluarkan oleh Jayewardene. Konflik antara kerajaan dan pemisah, yang telah meningkat sejak 1983, berubah menjadi Perang Saudara menjelang 1987. Jayewardene menunjukkan sedikit simpati terhadap isu-isu yang membimbangkan orang Tamil dan sebaliknya menyalahkan pergolakan pada puak berhaluan kiri yang merancang untuk menggulingkan kerajaan. Kegagalan dalam rundingan dengan pemberontak akhirnya menyebabkan Jayewardene membenarkan campur tangan Kerajaan India. Ditandatangani pada tahun 1987, Perjanjian Indo-Sri Lanka membentangkan syarat-syarat gencatan senjata antara Kerajaan Sri Lanka dan pemberontak, membenarkan Pasukan Penjaga Keamanan India untuk menduduki negara itu dalam usaha untuk mempromosikan perlucutan senjata. Bandaranaike dan Parti Kebebasan menentang pengenalan tentera India, percaya kerajaan telah mengkhianati rakyatnya sendiri dengan membenarkan India campur tangan bagi pihak Tamil. Sebagai reaksi terhadap keganasan yang dibenarkan negara dan keinginan mereka untuk fokus nasionalis, militan Janatha Vimukthi Peramuna muncul semula di selatan. Dengan latar belakang ini, Bandaranaike memutuskan untuk bertanding dalam pilihan raya presiden 1988. Beliau dikalahkan oleh Ranasinghe Premadasa, yang menggantikan Jayewardene sebagai presiden.

Pada 6 Februari 1989, semasa berkempen untuk Parti Kebebasan dalam pilihan raya umum 1989, Bandaranaike terselamat daripada serangan pengeboman. Walaupun beliau tidak cedera, salah seorang pembantunya mengalami kecederaan kaki. Dalam keputusan akhir pada 19hb, Parti Kebebasan telah dikalahkan oleh Parti Kebangsaan Bersatu di bawah Ranasinghe Premadasa, tetapi memperoleh 67 kerusi, memadai untuk Bandaranaike memegang jawatan Ketua Pembangkang untuk penggal kedua. Beliau telah berjaya dipilih semula ke parlimen di Daerah Pilihan Raya Gampaha. Pada tahun yang sama, kerajaan menumpaskan pemberontak Janatha Vimukthi Peramuna, membunuh kira-kira 30,000 hingga 70,000 daripada mereka, dan bukannya memilih untuk perbicaraan atau pemenjaraan seperti yang dilakukan Bandaranaike pada tahun 1971.

Pada tahun 1990, apabila gencatan senjata selama 13 bulan dipatahkan oleh Harimau Tamil, selepas milisi lain menyerahkan senjata mereka, kerajaan memutuskan untuk memutuskan rundingan dengan Harimau dan menggunakan penyelesaian ketenteraan. Anura menyokong langkah itu, tetapi ibunya, Bandaranaike, menentang rancangan itu. Apabila kuasa darurat diambil alih oleh presiden, beliau menuntut agar keadaan darurat ditarik balik, menuduh kerajaan melakukan pencabulan hak asasi manusia.

Semasa memegang jawatan sebagai ketua pembangkang, beliau menyokong pemecatan Premadasa pada 1991, yang diketuai oleh ahli kanan Parti Kebangsaan Bersatu seperti Lalith Athulathmudali dan Gamini Dissanayake. Pemecatan itu gagal, kerana Premadasa menangguhkan Parlimen dan Speaker M. H. Mohamed menolak usul pemecatan itu, dengan menyatakan tidak cukup tandatangan menyokongnya. Anak perempuan Bandaranaike, Chandrika Kumaratunga, yang telah tinggal dalam buangan sendiri di London sejak 1988, apabila suaminya telah dibunuh, kembali ke Sri Lanka dan menyertai semula Parti Kebebasan pada tahun 1991. Pada tahun yang sama, Bandaranaike, yang semakin terjejas oleh arthritis, mengalami strok.

Pada tahun 1992, Premadasa Udugampola, ketua Biro Operasi Khas, terpaksa bersara selepas bantahan antarabangsa mengenai pencabulan hak asasi manusia timbul. Udugampola memberikan kenyataan bertulis bahawa skuad kematian yang digunakan menentang pemberontak telah disokong oleh kerajaan. Bandaranaike tampil menyokong keterangannya, tetapi Udugampola didakwa kerana memupuk permusuhan awam terhadap kerajaan. Apabila Presiden Premadasa dibunuh oleh pengebom berani mati pada 1 Mei 1993, Perdana Menterinya Dingiri Banda Wijetunga telah mengangkat sumpah sebagai pemangku presiden dan dicalonkan untuk melengkapkan tempoh jawatan presiden yang belum tamat sehingga 2 Januari 1995. Ahli Parlimen dikehendaki mengundi penggantian dalam tempoh sebulan. Disebabkan kesihatannya yang merosot, Bandaranaike memilih untuk tidak bertanding jawatan presiden, tetapi meneruskan sebagai ketua pembangkang, dan Wijetunga bertanding tanpa bertanding.

Wijetunga meyakinkan anak Bandaranaike, Anura, untuk berpaling tadah kepada Parti Kebangsaan Bersatu dan memberi ganjaran kepadanya dengan pelantikan sebagai Menteri Pengajian Tinggi. Pembelotannya menyebabkan Bandaranaike dan Kumaratunga bertanggungjawab ke atas Parti Kebebasan. Disebabkan kesihatan ibunya yang merosot, Kumaratunga mengetuai pembentukan gabungan baharu, Perikatan Rakyat (PA), untuk bertanding dalam pilihan raya wilayah 1993 di Wilayah Barat Sri Lanka pada Mei. Perikatan itu memenangi kemenangan besar, dan Kumaratunga dilantik sebagai ketua menteri pada tahun 1993. Selepas itu, gabungan yang diketuai oleh Kumaratunga juga memenangi pilihan raya majlis wilayah selatan. Kumaratunga mengetuai kempen Perikatan Rakyat untuk pilihan raya parlimen 1994, ketika ibunya sedang pulih daripada pembedahan. Perikatan memenangi kemenangan yang menentukan, dan Bandaranaike mengumumkan bahawa Kumaratunga akan menjadi perdana menteri. Pada masa ini Kumaratunga juga telah menggantikannya sebagai ketua Parti Kebebasan. Walaupun secara mentalnya masih cergas, Bandaranaike terjejas akibat sakit kaki dan komplikasi daripada diabetes, menyebabkan beliau terpaksa menggunakan kerusi roda. Setelah dipilih semula ke parlimen, beliau dilantik ke kabinet anak perempuannya sebagai Menteri tanpa Portfolio pada majlis angkat sumpah yang diadakan pada 19 Ogos 1994.

8.1. Kembali Berkuasa Bersama Anak

Dalam pilihan raya presiden yang menyusul pada bulan November, saingan politik utama Kumaratunga, Gamini Dissanayake, telah dibunuh dua minggu sebelum pilihan raya. Balunya, Srima Dissanayake, dipilih sebagai calon presiden Parti Kebangsaan Bersatu. Kumaratunga's lead was predicted to be around a million votes even before the assassination; she won the election by a wide margin. Menjadi Presiden wanita pertama Sri Lanka, Kumaratunga melantik ibunya sebagai perdana menteri, yang di bawah terma perlembagaan 1978 bermakna Bandaranaike bertanggungjawab ke atas pertahanan dan hal ehwal luar negeri. Walaupun jawatan perdana menteri telah menjadi terutamanya jawatan istiadat, pengaruh Bandaranaike dalam Parti Kebebasan kekal kuat.

8.2. Tahun Akhir dan Persaraan

Walaupun mereka bersetuju dengan dasar, Kumaratunga dan Bandaranaike berbeza pendapat mengenai gaya kepimpinan. Menjelang tahun 2000, Kumaratunga mahukan perdana menteri yang lebih muda, dan Bandaranaike, dengan alasan kesihatan, berundur pada Ogos 2000.

9.1. Kematian dan Pengkebumian

Bandaranaike meninggal dunia pada 10 Oktober 2000 akibat serangan jantung di Kadawatha, ketika beliau dalam perjalanan pulang ke Colombo. Beliau telah membuang undi dalam pilihan raya parlimen, yang telah diadakan pada hari itu. Sri Lanka mengisytiharkan dua hari berkabung nasional, dan stesen radio negeri meninggalkan program biasa mereka untuk memainkan ratapan pengebumian. Jenazah Bandaranaike diletakkan di parlimen, dan pengebumiannya kemudiannya diadakan di Horagolla, di mana beliau dikebumikan di makam, Horagolla Bandaranaike Samadhi, yang asalnya dibina untuk suaminya.

9.2. Warisan Politik dan Sosial

Pada masa dalam sejarah apabila idea seorang wanita memimpin negara hampir tidak dapat difikirkan oleh orang ramai, Bandaranaike membantu meningkatkan persepsi global tentang keupayaan wanita. Selain sumbangannya sendiri kepada Sri Lanka, anak-anaknya terlibat dalam pembangunan negara. Ketiga-tiga anak beliau memegang jawatan terkemuka di peringkat kebangsaan; sebagai tambahan kepada peranan Anura dan Chandrika dalam kerajaan, anak perempuan Bandaranaike, Sunethra, bekerja sebagai setiausaha politiknya pada tahun 1970-an dan kemudian menjadi seorang dermawan. Perkahwinan Bandaranaike membantu memecahkan halangan sosial di Sri Lanka selama ini, melalui dasar-dasar Sosialis yang digubal mereka.

Selama tiga penggal memegang jawatan, Bandaranaike membawa negara itu menjauhi masa lalu penjajah dan menuju kemerdekaan politiknya sebagai sebuah republik. Melaksanakan dasar sosialis semasa Perang Dingin, beliau cuba memiliknegarakan sektor utama ekonomi dan melakukan reformasi tanah untuk memberi manfaat kepada penduduk asli, berhasrat untuk menamatkan pilih kasih politik yang dinikmati oleh golongan elit berpendidikan Barat. Matlamat utama dasar beliau adalah untuk mengurangkan jurang perbezaan etnik dan sosio-ekonomi di negara ini, walaupun kegagalannya untuk memenuhi keperluan penduduk Tamil dengan secukupnya menyebabkan perselisihan dan keganasan berdekad-dekad di negara itu. Sebagai salah seorang pengasas Pergerakan Negara-Negara Berkecuali, Bandaranaike membawa Sri Lanka menjadi terkenal di kalangan negara-negara yang berusaha untuk kekal neutral terhadap pengaruh kuasa besar. Beliau bekerja untuk menjalin pakatan antara negara-negara di Global South, dan berusaha menyelesaikan isu secara diplomatik, menentang pengembangan nuklear.

9.3. Pengaruh Terhadap Penyertaan Wanita dalam Politik

Walaupun Bandaranaike terkenal sebagai perdana menteri wanita pertama di dunia, sarjana politik telah mengulas bahawa Bandaranaike berkuasa secara simbolik, tetapi akhirnya mempunyai sedikit kesan terhadap perwakilan politik wanita di Sri Lanka. Walaupun Bandaranaike menyatakan rasa bangga dengan statusnya sebagai pemimpin wanita, menganggap dirinya sebagai "Ibu kepada Rakyat", beliau tidak memberikan banyak penekanan peribadi atau politik terhadap isu wanita, dan pemilihannya sebagai perdana menteri tidak meningkatkan bilangan wanita dengan ketara dalam politik Sri Lanka. Pelantikannya sebagai menteri wanita pertama, Siva Obeyesekere, ke Kabinet Sri Lanka pada tahun 1976, adalah kurang revolusioner kerana fakta bahawa Obeyesekere adalah saudara kepada Bandaranaike. Pelantikan itu mengikut corak Bandaranaike melantik ahli keluarga ke jawatan tinggi kerajaan.

Menjelang 1994, walaupun Bandaranaike dan anak perempuannya Kumaratunga memegang jawatan politik tertinggi perdana menteri dan presiden, Sri Lanka terus mempunyai beberapa kadar penyertaan politik terendah untuk wanita daripada mana-mana negara Asia. Pada 2010, pada ulang tahun ke-50 pemilihan Bandaranaike sebagai perdana menteri wanita pertama di dunia, ahli parlimen Sri Lanka Rosy Senanayake memberitahu akhbar bahawa Sri Lanka tidak mencapai kemajuan yang ketara ke arah kesaksamaan jantina dalam politik: hanya 4.5 peratus daripada ahli parlimen adalah wanita. Senanayake sebelum ini meminta "kuota khas" untuk mencapai perwakilan jantina yang lebih baik; kuota sedemikian, menempah 25% daripada semua kerusi perundangan untuk wanita, telah diluluskan pada 2016.

Pada tahun 2023, sebuah filem dokumentari yang mengisahkan kisah hidupnya, bertajuk Our Mother, Grandmother, Prime Minister: Sirimavo, telah dikeluarkan. Filem ini digambarkan melalui perbualan dengan dua anak perempuannya, Sunethra dan Chandrika, serta dua cucunya. Filem ini juga mengandungi akaun peribadi daripada ahli lama Perkhidmatan Pentadbiran Ceylon, yang merupakan sebahagian daripada kabinetnya. Ia memenangi Dokumentari Terbaik di Festival Filem Antarabangsa Dhaka ke-21.

10.1. Kritikan Dasar Ekonomi

Semasa dua penggal pertama Bandaranaike sebagai perdana menteri, negara itu dibelenggu oleh inflasi dan cukai yang tinggi, pergantungan kepada import makanan untuk memberi makan kepada penduduk, pengangguran yang tinggi, dan polarisasi antara penduduk Sinhala dan Tamil. Dasar-dasar sosialis beliau, termasuk nasionalisasi yang meluas, sering dikritik kerana membantutkan pelaburan domestik dan asing dalam industri dan pembangunan. Walaupun bertujuan untuk mengurangkan kawalan asing, langkah-langkah ini menyebabkan pertumbuhan ekonomi perlahan dan mewujudkan tekanan kitaran untuk menangani defisit dengan cukai yang lebih tinggi dan langkah penjimatan. Krisis minyak 1973 memburukkan lagi keadaan ekonomi, menyebabkan inflasi tidak terkawal antara 1973 dan 1974, yang membawa kepada ketidaktentuan ekonomi dan ketidakpuasan hati orang ramai. Reformasi tanah yang diperkenalkan juga dikritik kerana menyebabkan penurunan pengeluaran tanaman eksport utama yang penting bagi pendapatan mata wang asing Sri Lanka.

10.2. Kritikan Konflik Etnik

Salah satu kritikan paling ketara terhadap Bandaranaike adalah peranannya dalam memburukkan lagi ketegangan antara komuniti Sinhala dan Tamil. Dasar-dasar nasionalis Sinhala beliau, terutamanya pengenalan Sinhala sebagai bahasa rasmi tunggal, telah menyebabkan rasa tidak puas hati yang meluas di kalangan penutur bahasa Tamil. Walaupun terdapat populasi Tamil di negara ini selama berabad-abad, majoriti estet Tamil telah dibawa ke Ceylon dari India oleh pihak berkuasa British sebagai pekerja ladang. Akta Kewarganegaraan 1948 mengecualikan orang Tamil India ini daripada kewarganegaraan, menjadikan mereka tidak bernegara. Kegagalan Bandaranaike untuk menangani keperluan penduduk Tamil dengan secukupnya melalui dasar-dasar inklusif telah menyebabkan perselisihan dan keganasan berdekad-dekad di negara itu, yang akhirnya membawa kepada perang saudara yang berpanjangan.

10.3. Kritikan Tadbir Urus

Pentadbiran Bandaranaike juga menghadapi dakwaan rasuah dan nepotisme, di mana beliau sering melantik ahli keluarga ke jawatan tinggi kerajaan. Beliau dikritik kerana menjadi semakin tidak bertoleransi terhadap kritikan, seperti yang ditunjukkan oleh tindakan beliau memaksa penutupan kumpulan akhbar bebas terakhir, The Sun, pada tahun 1974, kerana percaya kritikan mereka mencetuskan kekacauan. Tindakan ini dilihat sebagai percubaan untuk menyekat kebebasan akhbar. Selain itu, beliau dilucutkan hak sivilnya pada tahun 1980 atas dakwaan penyalahgunaan kuasa semasa memegang jawatan perdana menteri, satu tindakan yang disokong oleh kerajaan Parti Kebangsaan Bersatu. Semasa pemberontakan JVP 1971, walaupun beliau berjaya menumpaskan pemberontakan, tindakan keras yang diambil dan pengisytiharan darurat menimbulkan kebimbangan mengenai pencabulan hak asasi manusia. Inisiatif perumahan luar bandar beliau juga dikritik kerana mempolarisasi komuniti, kerana perumahan diagihkan berdasarkan pakatan politik dan bukannya keperluan.

11.1. Impak terhadap Politik Sri Lanka

Bandaranaike memainkan peranan penting dalam membentuk hala tuju politik Sri Lanka selepas kemerdekaan. Beliau memimpin negara menjauhi masa lalu kolonialnya dan menubuhkan sebuah republik, mengukuhkan kedaulatan negara. Pelaksanaan dasar-dasar sosialisnya, termasuk nasionalisasi sektor ekonomi utama dan reformasi tanah, bertujuan untuk mengurangkan ketidakseimbangan sosio-ekonomi dan menamatkan pilih kasih politik yang dinikmati oleh elit berpendidikan Barat. Walaupun dasar-dasar ini membawa cabaran ekonomi dan memburukkan ketegangan etnik, ia secara asasnya mengubah struktur ekonomi dan sosial Sri Lanka. Kepimpinan beliau mempengaruhi generasi pemimpin selepasnya, termasuk anak-anaknya sendiri yang turut terlibat dalam politik negara.

11.2. Pengaruh Antarabangsa

Di peringkat antarabangsa, Bandaranaike merupakan seorang tokoh yang dihormati dan berpengaruh. Beliau adalah salah seorang pengasas Pergerakan Negara-Negara Berkecuali, membawa Sri Lanka ke kedudukan penting di kalangan negara-negara yang berusaha untuk kekal neutral terhadap pengaruh kuasa besar semasa Perang Dingin. Beliau memainkan peranan sebagai perunding dan pemimpin di kalangan negara-negara berkecuali, berusaha untuk menjalin pakatan antara negara-negara di Global South.

Beliau juga memainkan peranan penting dalam diplomasi antarabangsa, terutamanya dalam mengurangkan ketegangan antara India dan China selepas pertikaian sempadan mereka pada tahun 1962. Beliau menganjurkan persidangan dan mengembara untuk menjadi perantara keamanan, menunjukkan komitmennya terhadap penyelesaian isu secara diplomatik dan menentang pengembangan nuklear. Peranan beliau sebagai perdana menteri wanita pertama di dunia juga meningkatkan persepsi global terhadap keupayaan wanita dalam kepimpinan, walaupun impak langsungnya terhadap penyertaan wanita dalam politik Sri Lanka adalah terhad.