Slobodan Praljak

1.1. Kelahiran dan Latar Belakang

Slobodan Praljak dilahirkan pada 2 Januari 1945 di Čapljina, yang pada masa itu merupakan sebahagian daripada Negara Merdeka Croatia, kini di Bosnia dan Herzegovina. Bapanya, Mirko Praljak, bekerja untuk agensi keselamatan OZNA pada masa Perang Dunia Kedua. Praljak menamatkan sekolah menengah di Široki Brijeg, di mana beliau belajar bersama Gojko Šušak, yang kemudiannya menjadi Menteri Pertahanan Croatia.

1.2. Latar Belakang Pendidikan

Praljak mempunyai tiga ijazah universiti dari Universiti Zagreb. Pada tahun 1970, beliau lulus sebagai jurutera elektrik dari Fakulti Kejuruteraan Elektrik di Zagreb dengan Purata Nilai Gred (GPA) sebanyak 4.5 daripada 5. Pada tahun 1971, beliau lulus dari Fakulti Kemanusiaan dan Sains Sosial Zagreb, dengan pengkhususan dalam falsafah dan sosiologi. Seterusnya, pada tahun 1972, Praljak menerima ijazah dari Akademi Seni Drama Zagreb dalam bidang pengarahan teater.

2.1. Aktiviti sebagai Profesor dan Seniman

Pada mulanya, Praljak bekerja sebagai profesor dan pengurus makmal elektronik di Sekolah Menengah Vokasional Nikola Tesla di Zagreb. Beliau kemudiannya mengajar falsafah dan sosiologi. Selepas tahun 1973, beliau mula bergiat sebagai artis bebas. Praljak juga merupakan seorang pengarah teater di beberapa teater di Zagreb, Osijek, dan Mostar.

Beliau menyutradarai siri televisyen Blesan i Tulipan (Blesan dan Tulipan), drama televisyen Novela od Stanca (Gurauan untuk Stanac) dan Sargaško more (Lautan Sargasso). Karya dokumentarinya termasuk Smrt psa (Kematian Seekor Anjing, 1980), Sandžak (1990), dan Duhan (Tembakau, 1990). Selain itu, beliau juga mengarahkan filem Povratak Katarina Kožul (Kembalinya Katarina Kožul, 1989).

2.2. Permulaan Aktiviti Perniagaan

Sebelum dan semasa perkhidmatan tenteranya, Slobodan Praljak juga terlibat dalam aktiviti perniagaan. Walaupun butiran lanjut mengenai perniagaannya pada peringkat awal tidak dinyatakan secara terperinci dalam tempoh ini, ia menjadi asas kepada kegiatan perniagaan beliau yang lebih meluas selepas perang.

3.1. Penyertaan Tentera dan Jawatan Utama

Slobodan Praljak menarik perhatian awam pada September 1991 apabila beliau secara sukarela menyertai Angkatan Tentera Croatia yang baru ditubuhkan selepas meletusnya Perang Kemerdekaan Croatia. Beliau menubuhkan sebuah unit yang terdiri daripada artis dan intelektual dari Zagreb, di mana beliau memegang jawatan di Sunja.

Selepas Perjanjian Sarajevo, pada 3 April 1992, beliau dinaikkan pangkat kepada Mejar Jeneral. Praljak menerima pelbagai tanggungjawab dalam Kementerian Pertahanan Croatia dan menjadi salah seorang daripada 14 anggota Majlis Pertahanan Nasional Croatia, serta ahli Suruhanjaya Negara Croatia untuk Hubungan dengan Pasukan Perlindungan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (UNPROFOR). Beliau merupakan Wakil Tinggi Kementerian Pertahanan, dan sejak 13 Mei 1993, beliau menjadi wakil Kementerian Pertahanan di Republik Croat Herzeg-Bosnia dan Majlis Pertahanan Croatia (HVO). Dari 24 Julai hingga 8 November 1993, Praljak berkhidmat sebagai Ketua Staf Majlis Pertahanan Croatia.

3.2. Penglibatan dalam Perang Croat-Bosniak

Walaupun terlibat dalam Perang Croat-Bosniak, Slobodan Praljak pernah berusaha untuk mengurangkan kesan konflik terhadap penduduk. Beliau memohon kepada Alija Izetbegović untuk menyahsekat Sarajevo, walaupun cadangannya ditolak. Selain itu, Praljak menghantar sebuah trak penuh senjata ke Sarajevo yang terkepung untuk membantu Bosniak. Beliau juga membenarkan konvoi bantuan kemanusiaan Pesuruhjaya Tinggi Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu untuk Pelarian (UNHCR) melalui Mostar, yang sebelum ini telah dihentikan di Čitluk.

3.3. Tuduhan dan Kontroversi Jenayah Perang

Walau bagaimanapun, Praljak dituduh gagal mencegah pasukannya daripada melakukan banyak jenayah yang beliau ketahui dan boleh ramalkan. Tuduhan ini termasuk penyingkiran dan penahanan penduduk Muslim di Prozor dari Julai hingga Ogos 1993, pembunuhan di perbandaran Mostar, pemusnahan bangunan di timur Mostar (termasuk masjid dan Jambatan Lama), serangan dan pencederaan terhadap anggota organisasi antarabangsa, serta pemusnahan dan penjarahan harta benda di Gornji Vakuf pada Januari 1993, Raštani pada Ogos 1993, dan Stupni Do pada Oktober 1993.

Semasa tahun 1993, Jeneral Praljak bertanggungjawab ke atas Kem Dretelj di mana lelaki Bosniak didera, dibiarkan kelaparan, dan ada yang dibunuh. Praljak juga dituduh mengarahkan pemusnahan Jambatan Lama Mostar pada November 1993, satu tindakan yang menurut Tribunal Jenayah Antarabangsa untuk bekas Yugoslavia (ICTY) "menyebabkan kerosakan yang tidak seimbang kepada penduduk awam Muslim." Walaupun begitu, ICTY bersetuju bahawa jambatan tersebut merupakan sasaran ketenteraan yang sah.

Semasa perbicaraan, Praljak menafikan tuduhan tersebut, menyatakan bahawa pada bulan yang sama ketika pemusnahan berlaku, beliau telah berselisih faham dengan komander "Batalion Banduan" HVO, Mladen Naletilić Tuta, yang menyebabkan beliau meletak jawatan sebagai Ketua Staf HVO, sehari sebelum pemusnahan jambatan itu. Beliau mendakwa jambatan itu dirobohkan oleh pengaktifan bahan letupan yang diletakkan di tebing kiri Sungai Neretva, di mana Tentera Republik Bosnia dan Herzegovina berada. Selain itu, ICTY juga memeriksa sama ada pengepungan awal oleh Tentera Rakyat Yugoslavia (JNA) dan pasukan Serbia Bosnia menyumbang kepada keruntuhan jambatan tersebut. Praljak bersara daripada perkhidmatan tentera atas permintaannya sendiri pada 1 Disember 1995.

4.1. Aktiviti Perniagaan dan Kontroversi Harta Benda

Selepas perang, Slobodan Praljak menjadi seorang ahli perniagaan. Pada tahun 1995, Praljak mengasaskan bersama sebuah syarikat bernama Oktavijan dengan abangnya, Zoran. Syarikat ini pada mulanya menghasilkan filem, program video, dan televisyen, serta menerbitkan buku-buku Praljak. Kemudian, syarikat itu terlibat dalam perniagaan hartanah dengan menguruskan kompleks perniagaan Centar 2000 di Zagreb. Sejak 2005, syarikat tersebut dimiliki dan diuruskan oleh anak tirinya, Nikola Babić Praljak. Pada tahun 2011, syarikat itu menjana pendapatan sekitar 22.00 M HRK. Praljak juga merupakan pemilik bersama Liberan, sebuah syarikat yang mempunyai saham dalam Kilang Tembakau Ljubuški, dan memiliki saham lain dalam beberapa syarikat lain.

Sejak tahun 2012, sekretariat Tribunal Hague meminta Praljak untuk membayar semula kos pembelaan sekitar 2.80 M EUR hingga 3.30 M EUR, kerana mereka menganggarkan beliau mempunyai aset dan saham bernilai 6.50 M EUR yang membolehkannya membiayai kos pembelaannya. Praljak dan peguamnya menolak anggaran tersebut, dengan alasan beliau tidak mempunyai harta atas namanya sejak awal perbicaraan. Aset beliau didakwa telah dipindahkan kepada anaknya.

4.2. Aktiviti Penulisan

Praljak mengarang sebanyak 25 buah karya. Walau bagaimanapun, pada tahun 2008, Kementerian Kebudayaan Croatia menganggap 18 daripada karyanya mengenai Perang Kemerdekaan Croatia, Perang Bosnia, dan hubungan antara Croatia dan Bosnia dan Herzegovina, bukan sebagai buku tetapi sebagai risalah "sastera tidak bernilai" (šund i pornografiju^sh). Pada tahun 2013, Kementerian Kewangan Croatia mengenakan cukai pelaksanaan sebanyak 435.00 K HRK ke atas beliau berkaitan dengan karya-karya ini.

5.1. Pendakwaan dan Proses Perbicaraan

Slobodan Praljak adalah antara enam individu yang dituduh oleh Tribunal Jenayah Antarabangsa untuk bekas Yugoslavia (ICTY) berkaitan dengan Republik Croat Herzeg-Bosnia. Pada 5 April 2004, beliau menyerah diri secara sukarela dan dipindahkan ke ICTY. Beliau didakwa sebagai pegawai tentera kanan yang memerintah, secara langsung dan tidak langsung, angkatan bersenjata Herzeg-Bosnia/HVO yang melakukan jenayah perang besar-besaran terhadap penduduk Muslim Bosnia di lapan perbandaran di Bosnia dan Herzegovina semasa usaha jenayah bersama antara 1992 dan 1994. Dalam peranannya sebagai pegawai tinggi di Kementerian Pertahanan, beliau terlibat rapat dalam semua aspek perancangan dan operasi ketenteraan Herzeg-Bosnia/HVO, serta tindakan polis awam Herzeg-Bosnia/HVO.

Pada 6 April, beliau muncul di hadapan ICTY dan mengaku tidak bersalah. Beliau memilih untuk membela dirinya sendiri tanpa peguam. Perbicaraan bermula pada 26 April 2006. Pada 29 Mei 2013, Hakim Mahkamah menjatuhkan hukuman penjara 20 tahun ke atasnya, mengambil kira masa yang telah beliau habiskan dalam tahanan. Pada 28 Jun 2013, Praljak memfailkan rayuan terhadap keputusan tersebut.

5.2. Sabitan dan Butiran Tuduhan

ICTY pada mulanya mendakwa Praljak berdasarkan tanggungjawab jenayah individu dan atasan, tetapi kemudiannya dalam penghakiman, beliau hanya disabitkan berdasarkan tanggungjawab jenayah individu. Beliau didapati bersalah atas pelbagai pertuduhan, termasuk:

• Empat tuduhan pelanggaran berat Konvensyen Geneva:** pembunuhan sengaja; pendeportasian, pemindahan, dan penahanan haram orang awam; layanan tidak berperikemanusiaan; pemusnahan harta benda secara meluas dan perampasan harta benda yang tidak wajar atas keperluan ketenteraan dan dilakukan secara haram serta sembarangan.
• Enam tuduhan pelanggaran undang-undang atau adat perang:** layanan kejam; buruh haram; pemusnahan atau kerosakan sengaja yang dilakukan ke atas institusi yang dikhaskan untuk agama atau pendidikan; penjarahan harta benda awam atau swasta; serangan haram ke atas orang awam; pengenaan keganasan haram ke atas orang awam.
• Lima tuduhan jenayah terhadap kemanusiaan:** penganiayaan atas dasar politik, kaum, dan agama; pembunuhan; pendeportasian; pemenjaraan; tindakan tidak berperikemanusiaan.

Pada 29 November 2017, perbicaraan rayuan ICTY berakhir, dan beliau didapati bersalah. Walaupun beberapa bahagian sabitan beliau dibatalkan, hakim tidak mengurangkan hukuman awal penjara 20 tahun. Beliau didakwa dengan jenayah terhadap "kemanusiaan, pelanggaran undang-undang atau adat perang, dan pelanggaran berat Konvensyen Geneva," termasuk juga "perampasan harta benda secara meluas yang tidak wajar atas keperluan ketenteraan" dan "penjarahan harta benda awam atau swasta melalui kategori ketiga liabiliti perusahaan jenayah bersama." Beliau gagal bertindak dan mencegah jenayah ini, berdasarkan tanggungjawab arahannya. Praljak dibebaskan daripada beberapa tuduhan berkaitan dengan pemusnahan Jambatan Lama. Memandangkan beliau telah menjalani lebih daripada dua pertiga hukumannya di penjara (sekitar 13 tahun dan beberapa bulan), beliau mungkin akan dibebaskan tidak lama lagi.

6.1. Kronologi Kematian

Pada 29 November 2017, semasa pembacaan keputusan rayuan terhadapnya, Slobodan Praljak berkata kepada hakim: "Para hakim, Slobodan Praljak bukan penjenayah perang. Dengan jijik, saya menolak keputusan anda!" Beliau kemudian meminum apa yang didakwanya sebagai racun, menyebabkan Hakim Pengerusi Carmel Agius menggantung perbicaraan. Kakitangan perubatan ICTY mengangkut Praljak ke Hospital HMC berdekatan, di mana beliau meninggal dunia. Pihak berkuasa Belanda mengisytiharkan bilik mahkamah sebagai tempat kejadian jenayah dan melancarkan siasatan. Mayatnya dibakar di Zagreb dalam upacara persendirian.

6.2. Punca Kematian dan Siasatan

Hasil bedah siasat awal mendapati Praljak telah diracun oleh kalium sianida, yang menyebabkan kegagalan jantung. Bagaimana racun itu diperoleh dan dibawa masuk ke dalam bilik mahkamah menjadi subjek siasatan rasmi. Peguam Praljak, Nika Pinter, menyatakan bahawa beliau mungkin melakukan bunuh diri kerana tidak dapat menerima sabitan sebagai penjenayah perang dan tindakan itu telah lama dirancang. Sianida yang diambil Praljak tidak disenaraikan sebagai bahan terlarang di bawah undang-undang Belanda.

Laporan pendakwa raya menyatakan bahawa pihak berkuasa Belanda melakukan siasatan menyeluruh mengenai bagaimana Praljak boleh mendapatkan sianida. Saksi-saksi ditemu bual, rakaman video ditonton, bilik-bilik di mana Praljak menginap diperiksa, dan pelbagai bahan diteliti. Walau bagaimanapun, tiada maklumat ditemui mengenai bagaimana Praljak memperoleh bahan tersebut. Laporan itu menambah bahawa rakaman pengawasan video tidak menunjukkan sama ada Praljak membawa botol racun itu bersamanya atau sama ada ia diserahkan kepadanya oleh orang lain.

7.1. Reaksi di Croatia

Kerajaan Croatia menyampaikan ucapan takziah kepada keluarga Praljak dan menyatakan bahawa ICTY telah salah menggambarkan pegawainya pada tahun 1990-an. Perdana Menteri Croatia, Andrej Plenković, menyatakan bahawa tindakan bunuh diri Praljak menggambarkan "ketidakadilan moral yang mendalam terhadap enam individu Croat dari Bosnia dan Herzegovina dan rakyat Croatia." Semua kumpulan parti Parlimen Croatia, kecuali Parti Demokratik Sosial dan Perikatan Liberal Sivik, mengeluarkan kenyataan bersama yang mengisytiharkan bahawa keputusan ICTY tidak menghormati "kebenaran sejarah, fakta, dan bukti," dan bahawa ia adalah "tidak adil dan tidak boleh diterima," sambil menambah bahawa Praljak secara simbolik memberi amaran tentang ketidakadilan semua keputusan tersebut dengan tindakan bunuh dirinya. Mereka turut menyatakan ucapan takziah kepada keluarga mangsa jenayah yang dilakukan semasa Perang Bosnia.

Presiden Croatia, Kolinda Grabar-Kitarović, menyampaikan ucapan takziah kepada keluarga Praljak, memanggilnya "seorang lelaki yang lebih suka mati daripada hidup sebagai banduan bagi jenayah yang tidak dilakukannya." Miroslav Tuđman menyatakan ia adalah "akibat daripada pendirian moralnya untuk tidak menerima keputusan yang tiada kaitan dengan keadilan atau realiti." Hampir seribu orang Croat Herzegovinia berkumpul di dataran Mostar dan Čapljina untuk menyalakan lilin sebagai tanda penghormatan kepada Praljak. Pada 11 Disember 2017, upacara peringatan untuk Slobodan Praljak diadakan di Zagreb. Acara tersebut dihadiri oleh dua ribu orang, termasuk menteri-menteri kerajaan seperti Damir Krstičević dan Tomo Medved (sebagai warganegara biasa), beberapa ahli Parlimen, kebanyakannya daripada parti Kesatuan Demokratik Croatia, dan beberapa pegawai tentera bersara yang menyertai perang pada tahun 1990-an. Pada petang yang sama, upacara keagamaan turut diadakan di sebuah gereja Katolik.

Presiden Grabar-Kitarović telah ditekan untuk menarik balik anugerah kehormat masa perang daripada Praljak dan pegawai-pegawai lain yang disabitkan, tetapi beliau enggan berbuat demikian dengan menyatakan bahawa mereka menerimanya untuk "pertahanan terhadap pencerobohan Serbia," sambil menambah bahawa "amalan sedemikian tidak dilaksanakan setakat ini, kecuali dalam kes keputusan yang dibuat oleh mahkamah Croatia."

7.2. Reaksi Komuniti Antarabangsa dan Pihak Mangsa

Bekas hakim ICTY, Wolfgang Schomburg dan Richard Goldstone, mengulas bahawa "ia adalah tragedi apabila seseorang dalam situasi sedemikian mengambil nyawa mereka sendiri." Goldstone menambah: "Dengan cara tertentu, mangsa terhalang daripada tindakan ini. Mereka tidak mendapat keadilan sepenuhnya." Martin Bell menggambarkan Praljak sebagai "watak teater" yang "mati dengan cara teater." Andrey Shary dari Radio Free Europe/Radio Liberty menyatakan bahawa "tindakan terakhir Praljak seperti seppuku mungkin menimbulkan rasa hormat atau simpati," tetapi "persepsi individu tentang kehormatan tidak selalu bertepatan dengan kebenaran."

Menulis dalam The Daily Telegraph, wartawan Harry de Quetteville berpendapat bahawa bunuh diri yang menentang itu adalah "bukti paling dramatik yang mungkin bagi realiti yang sangat tidak selesa: ramai di Balkan enggan menerima bahawa pembersihan etnik yang mengerikan pada tahun 1990-an adalah salah." Bekas Duta Besar Amerika Syarikat untuk Isu Jenayah Perang, Stephen Rapp, membandingkan bunuh diri Praljak dengan racun kepada bunuh diri penjenayah perang lain, Hermann Göring, model peranannya, dengan menyatakan bahawa dalam kedua-dua kes, keputusan itu tetap "kekal untuk semua sejarah dalam menetapkan fakta dan dalam menunjukkan bahawa pelaku kekejaman akan dipertanggungjawabkan." Praljak, seperti Göring, hanya berjaya menggagalkan proses undang-undang yang sewajarnya pada kemuncaknya.

Anggota Bosniak dalam Majlis Presiden Bosnia dan Herzegovina, Bakir Izetbegović, berkata bahawa Praljak terdorong untuk bunuh diri oleh perusahaan jenayah bersama. Sementara itu, anggota Croat dan Pengerusi Majlis Presiden, Dragan Čović, menyatakan bahawa Praljak telah mengorbankan nyawanya untuk membuktikan tidak bersalahnya. Presiden Serbia, Aleksandar Vučić, berkata beliau tidak akan mempersendakan bunuh diri Praljak tetapi mengkritik reaksi pegawai Croatia, dengan menyatakan bahawa adalah tidak boleh diterima baginya untuk memuji penjenayah perang yang disabitkan sebagai wira atau mengecam keputusan ICTY. Ahli politik Serbia, Vojislav Šešelj, mengulas bahawa, walaupun Praljak adalah musuh, ia adalah "tindakan heroik yang patut dihormati" dan seharusnya ada lebih banyak tamparan kuat seperti itu kepada tribunal.

Pada masa yang sama, kumpulan seperti Inisiatif Belia untuk Hak Asasi Manusia mengadakan upacara peringatan untuk mangsa-mangsa pasukan Croatia, menggesa pengutukan terhadap dasar-dasar pada tempoh tersebut.

7.3. Penilaian Sejarah dan Kontroversi

Kehidupan dan tindakan Slobodan Praljak, terutamanya bunuh dirinya di mahkamah, telah menimbulkan pelbagai soalan jangka panjang dan kontroversi yang signifikan berkaitan dengan sejarah Perang Yugoslavia, nasionalisme Croatia, dan peranan kehakiman jenayah antarabangsa. Peristiwa ini dengan jelas menunjukkan perpecahan yang mendalam dalam naratif dan ingatan kolektif di rantau Balkan mengenai konflik tahun 1990-an.

Di Croatia dan kalangan Croat Herzegovinia, Praljak sering kali dipandang sebagai seorang wira dan pejuang kebebasan yang berkorban untuk negaranya, dengan ramai yang menolak keputusan ICTY sebagai berat sebelah atau bermotifkan politik. Perspektif ini menyoroti sentimen bahawa Tribunal telah gagal memahami konteks sejarah dan pertahanan diri Croatia semasa perang, dan sebaliknya menuduh pihak Croatia atas jenayah yang dilakukan oleh pihak lain. Upacara peringatan dan sokongan awam yang meluas di Croatia menggariskan naratif ini, di mana Praljak dipandang sebagai martir yang menolak ketidakadilan.

Sebaliknya, bagi mangsa konflik dan komuniti antarabangsa yang lebih luas, tindakan Praljak dan penolakan sabitan jenayah perangnya dilihat sebagai penafian keadilan dan kebenaran. Pihak mangsa, terutamanya Bosniak, menegaskan bahawa tindakan Praljak adalah bukti penglibatannya dalam kekejaman dan bahawa bunuh dirinya mengurangkan peluang mereka untuk mendapatkan keadilan sepenuhnya. Penilaian dari bekas hakim ICTY dan pengamat hak asasi manusia menegaskan bahawa, tidak kira tindakan peribadi Praljak, sabitan Tribunal kekal sebagai rekod sejarah yang penting dalam menetapkan fakta dan memastikan akauntabiliti bagi kekejaman perang.

Kontroversi di sekeliling Praljak juga menimbulkan persoalan mengenai kemampuan kehakiman antarabangsa untuk mencapai penyelesaian yang diterima secara universal dalam konflik yang rumit dan mendalam. Ia mendedahkan cabaran dalam merapatkan jurang antara keadilan undang-undang dan persepsi masyarakat yang berbeza, serta bagaimana nasionalisme boleh mempengaruhi penerimaan atau penolakan kebenaran sejarah dan perundangan. Secara keseluruhan, warisan Slobodan Praljak kekal sebagai titik tumpu perdebatan yang kuat tentang siapa yang bertanggungjawab atas kekejaman di Balkan dan bagaimana sejarah perang harus diingati dan dinilai.