Patrice Lumumba

1.1. Kehidupan Awal dan Pendidikan

Patrice Lumumba dilahirkan pada 2 Julai 1925 sebagai Isaïe Tasumbu Tawosa kepada Julienne Wamato Lomendja dan suaminya, François Tolenga Otetshima, seorang petani, di Onalua, di wilayah Katakokombe di provinsi Kasai. Beliau adalah ahli kumpulan etnik orang Tetela, di mana beliau dirujuk dengan nama Élias Okit'Asombo. Nama keluarga asalnya bermaksud "pewaris yang dikutuk" dan berasal daripada perkataan Tetela okitá^ttl/okitɔ^ttl ('pewaris', 'pengganti') dan asombó^ttl ('orang yang dikutuk atau disihir yang akan mati dengan cepat'). Beliau mempunyai tiga orang abang (Charles Lokolonga, Émile Kalema, dan Louis Onema Pene Lumumba) dan seorang abang tiri (Jean Tolenga).

Dibesarkan dalam keluarga Katolik, beliau dididik di sebuah sekolah rendah Protestan, sekolah mubaligh Katolik, dan akhirnya sekolah latihan pejabat pos kerajaan, di mana beliau lulus kursus setahun dengan cemerlang. Beliau dikenali sebagai seorang pemuda yang vokal dan cerdik, sering menegur kesalahan guru-gurunya di hadapan rakan-rakannya. Sifat lantang ini akan menjadi ciri kehidupannya dan kerjayanya. Lumumba bertutur dalam bahasa Tetela, Perancis, Lingala, Swahili, dan Tshiluba.

Di luar pelajaran biasa, Lumumba menunjukkan minat dalam ideal Zaman Pencerahan Jean-Jacques Rousseau dan Voltaire. Beliau juga menggemari Molière dan Victor Hugo. Beliau menulis puisi, dan banyak karyanya mempunyai tema anti-imperialisme.

1.2. Kerjaya Awal

Beliau bekerja sebagai jurujual bir bergerak di Léopoldville dan sebagai kerani pos di Stanleyville selama sebelas tahun. Lumumba berkahwin tiga kali. Beliau berkahwin dengan Henriette Maletaua setahun selepas tiba di Stanleyville; mereka bercerai pada 1947. Pada tahun yang sama, beliau berkahwin dengan Hortense Sombosia, tetapi hubungan ini juga berakhir. Beliau memulakan hubungan sulit dengan Pauline Kie. Walaupun beliau kekal rapat dengan Kie sehingga kematiannya, Lumumba akhirnya mengakhiri hubungan sulit mereka untuk berkahwin dengan Pauline Opangu pada 1951.

Dalam tempoh selepas Perang Dunia Kedua, pemimpin muda di seluruh Afrika semakin bekerja untuk matlamat nasional dan kemerdekaan daripada kuasa kolonial. Pada tahun 1952, beliau diupah untuk bekerja sebagai pembantu peribadi bagi sosiologi Perancis Pierre Clément, yang sedang melakukan kajian Stanleyville. Pada tahun itu beliau juga mengasas bersama dan kemudian menjadi presiden cawangan Stanleyville bagi Persatuan Bekas Pelajar Bapa Scheut (ADAPÉS), sebuah persatuan alumni untuk bekas pelajar di sekolah Scheut, walaupun beliau tidak pernah menghadiri salah satu daripadanya. Pada tahun 1955, Lumumba menjadi ketua wilayah Cercles Stanleyville dan menyertai Parti Liberal Belgium. Beliau menyunting dan mengedarkan literatur parti. Antara 1956 dan 1957, beliau menulis autobiografinya (yang diterbitkan secara anumerta pada 1962). Selepas lawatan belajar di Belgium pada 1956, beliau ditangkap atas tuduhan penyelewengan wang sebanyak 2.50 K USD dari pejabat pos. Beliau disabitkan kesalahan dan dihukum setahun kemudian dengan 12 bulan penjara dan denda.

2.1. Pemimpin Gerakan Kebangsaan Congo (MNC)

Selepas dibebaskan, Lumumba membantu menubuhkan parti Mouvement National Congolais (MNC) pada tahun 1958 dan dengan cepat menjadi pemimpin organisasi itu. MNC, tidak seperti parti-parti Congo lain yang berkembang pada masa itu, tidak berasaskan etnik tertentu. Ia mempromosikan platform yang merangkumi kemerdekaan, Pengafrikanan pentadbiran secara beransur-ansur, pembangunan ekonomi yang dipimpin oleh negara, dan berkecuali dalam hal ehwal luar negara. Lumumba mempunyai sokongan popular yang besar dan hasilnya, beliau mempunyai autonomi politik yang lebih besar daripada rakan sezamannya yang lebih bergantung kepada hubungan Belgium.

Lumumba adalah salah seorang delegasi yang mewakili MNC di Persidangan Rakyat Seluruh Afrika di Accra, Ghana, pada Disember 1958. Pada persidangan antarabangsa ini, yang dihoskan oleh presiden Ghana Kwame Nkrumah, Lumumba mengukuhkan lagi kredibiliti Pan-Afrikanisnya. Nkrumah secara peribadi kagum dengan kecerdasan dan keupayaan Lumumba.

Pada tahun 1959, MNC berpecah kepada majoriti MNC-L, yang dipimpin oleh Lumumba, dan MNC-K yang lebih radikal dan federalis. Pada akhir Oktober 1959, Lumumba, sebagai pemimpin MNC, ditangkap kerana menghasut rusuhan anti-kolonial di Stanleyville di mana 30 orang terbunuh. Beliau dijatuhi hukuman enam bulan penjara. Tarikh permulaan perbicaraan pada 18 Januari 1960 adalah hari pertama Persidangan Meja Bulat Congo di Brussels, yang bertujuan untuk membuat rancangan bagi masa depan Congo. Walaupun Lumumba dipenjarakan, MNC memenangi majoriti meyakinkan dalam pilihan raya tempatan Disember di Congo. Akibat tekanan kuat daripada delegasi yang tidak berpuas hati dengan perbicaraan Lumumba, beliau dibebaskan dan dibenarkan menghadiri persidangan Brussels.

2.2. Kemerdekaan dan Perdana Menteri

Persidangan itu memuncak pada 27 Januari 1960 dengan pengisytiharan kemerdekaan Congo. Ia menetapkan 30 Jun 1960 sebagai tarikh kemerdekaan dengan pilihan raya nasional diadakan dari 11 hingga 25 Mei 1960. MNC memenangi pluraliti dalam pilihan raya. Enam minggu sebelum tarikh kemerdekaan, Walter Ganshof van der Meersch dilantik sebagai Menteri Hal Ehwal Afrika Belgium. Beliau tinggal di Léopoldville, secara efektif menjadi menteri residen de facto Belgium di Congo, mentadbirnya bersama dengan Gabenor Jeneral Hendrik Cornelis. Beliau ditugaskan untuk menasihati Raja Baudouin mengenai pemilihan formateur^{Bahasa Perancis}.

Pada 8 Jun 1960, Ganshof terbang ke Brussels untuk bertemu dengan Baudouin. Beliau membuat tiga cadangan untuk formateur^{Bahasa Perancis}: Lumumba, sebagai pemenang pilihan raya; Joseph Kasa-Vubu, satu-satunya tokoh dengan reputasi nasional yang boleh dipercayai yang dikaitkan dengan pembangkang yang bersatu; atau individu ketiga yang akan ditentukan yang boleh menyatukan blok-blok yang bersaing. Ganshof kembali ke Congo pada 12 Jun 1960. Keesokan harinya beliau melantik Lumumba untuk berkhidmat sebagai delegasi (informateur^{Bahasa Perancis}) yang ditugaskan untuk menyiasat kemungkinan membentuk kerajaan perpaduan nasional yang merangkumi ahli politik dengan pelbagai pandangan, dengan 16 Jun 1960 sebagai tarikh akhir.

Pada hari yang sama dengan pelantikan Lumumba, gabungan pembangkang parlimen, Cartel d'Union Nationale^{Bahasa Perancis}, diumumkan. Walaupun Kasa-Vubu selaras dengan kepercayaan mereka, beliau kekal menjauhkan diri daripada mereka. MNC-L juga menghadapi masalah untuk mendapatkan kesetiaan PSA, CEREA (Centre de Regroupement Africain^{Bahasa Perancis}), dan BALUBAKAT (Association Générale des Baluba du Katanga^{Bahasa Perancis}). Pada mulanya, Lumumba tidak dapat menjalin hubungan dengan ahli kartel. Akhirnya beberapa pemimpin dilantik untuk bertemu dengannya, tetapi kedudukan mereka kekal kukuh. Pada 16 Jun 1960, Lumumba melaporkan kesukarannya kepada Ganshof, yang melanjutkan tarikh akhir dan berjanji untuk bertindak sebagai perantara antara pemimpin MNC-L dan pembangkang. Sebaik sahaja Ganshof berhubung dengan kepimpinan kartel, beliau kagum dengan kedegilan mereka dan jaminan politik anti-Lumumba yang kuat. Menjelang petang, misi Lumumba menunjukkan peluang yang lebih rendah untuk berjaya. Ganshof mempertimbangkan untuk melanjutkan peranan informateur^{Bahasa Perancis} kepada Cyrille Adoula dan Kasa-Vubu, tetapi menghadapi tekanan yang semakin meningkat daripada penasihat Belgium dan Congo sederhana untuk menamatkan tugas Lumumba.

Keesokan harinya, pada 17 Jun 1960, Ganshof mengisytiharkan bahawa Lumumba telah gagal dan menamatkan misinya. Bertindak atas nasihat Ganshof, Baudouin kemudian menamakan Kasa-Vubu formateur^{Bahasa Perancis}. Lumumba bertindak balas dengan mengancam untuk membentuk kerajaannya sendiri dan membentangkannya kepada parlimen tanpa kelulusan rasmi. Beliau mengadakan mesyuarat di OK Bar di Léopoldville, di mana beliau mengumumkan penubuhan kerajaan "rakyat" dengan sokongan Pierre Mulele dari PSA. Sementara itu, Kasa-Vubu, seperti Lumumba, tidak dapat berkomunikasi dengan lawan politiknya.

Beliau menganggap bahawa beliau akan memperoleh jawatan presiden, jadi beliau mula mencari seseorang untuk berkhidmat sebagai perdana menteri. Kebanyakan calon yang dipertimbangkan adalah rakan-rakan yang mempunyai sokongan asing yang serupa dengannya, termasuk Albert Kalonji, Joseph Iléo, Cyrille Adoula, dan Justin Bomboko. Kasa-Vubu lambat membuat keputusan akhir. Pada 18 Jun 1960, Kasa-Vubu mengumumkan bahawa beliau telah melengkapkan kerajaannya dengan semua parti kecuali MNC-L. Petang itu Jason Sendwe, Antoine Gizenga, dan Anicet Kashamura mengumumkan di hadapan Lumumba bahawa parti masing-masing tidak komited kepada kerajaan. Keesokan harinya, pada 19 Jun 1960, Ganshof memanggil Kasa-Vubu dan Lumumba ke mesyuarat supaya mereka dapat mencapai kompromi. Ini gagal apabila Lumumba secara terang-terangan menolak jawatan perdana menteri dalam kerajaan Kasa-Vubu.

Keesokan harinya, pada 20 Jun 1960, kedua-dua saingan itu bertemu di hadapan Adoula dan diplomat dari Israel dan Ghana, tetapi tiada persetujuan dicapai. Kebanyakan pemimpin parti enggan menyokong kerajaan yang tidak termasuk Lumumba. Keputusan untuk menjadikan Kasa-Vubu sebagai formateur^{Bahasa Perancis} adalah pemangkin yang menyatukan PSA, CEREA, dan BALUBAKAT kepada Lumumba, menjadikan kemungkinan Kasa-Vubu membentuk kerajaan yang akan bertahan dalam undi percaya adalah rendah. Apabila dewan bersidang, pada 21 Jun 1960, untuk memilih pegawainya, Joseph Kasongo dari MNC-L dipilih sebagai presiden dengan 74 undi (majoriti), manakala dua jawatan naib presiden diperoleh oleh calon PSA dan CEREA, kedua-duanya mendapat sokongan Lumumba. Dengan masa yang semakin suntuk sebelum kemerdekaan, Baudouin mengambil nasihat baharu daripada Ganshof dan melantik Lumumba sebagai formateur^{Bahasa Perancis}.

Sebaik sahaja jelas bahawa blok Lumumba mengawal parlimen, beberapa ahli pembangkang menjadi tidak sabar untuk berunding bagi kerajaan gabungan untuk berkongsi kuasa. Menjelang 22 Jun 1960, Lumumba mempunyai senarai kerajaan, tetapi rundingan diteruskan dengan Jean Bolikango, Albert Delvaux, dan Kasa-Vubu. Lumumba dilaporkan menawarkan Perikatan Bakongo (ABAKO) jawatan menteri hal ehwal luar dan kelas menengah, tetapi Kasa-Vubu sebaliknya menuntut kementerian kewangan, seorang menteri negara, setiausaha negara dalam negeri, dan janji sokongan bertulis daripada MNC-L dan sekutunya untuk pencalonan presidennya. Kalonji ditawarkan portfolio pertanian oleh Lumumba, yang ditolaknya, walaupun beliau sesuai kerana pengalamannya sebagai jurutera pertanian. Adoula juga ditawarkan jawatan menteri, tetapi enggan menerimanya.

Menjelang pagi 23 Jun 1960, kerajaan itu, dalam kata-kata Lumumba, "praktikalnya telah dibentuk". Pada tengah hari, beliau membuat tawaran balas kepada Kasa-Vubu, yang sebaliknya membalas dengan surat yang menuntut penubuhan wilayah ketujuh untuk Bakongo. Lumumba enggan mematuhi dan sebaliknya berjanji untuk menyokong Jean Bolikango dalam bidaan jawatan presidennya. Pada 14:45, Lumumba membentangkan cadangan kerajaannya di hadapan akhbar. Baik ABAKO mahupun MNC-Kalonji (MNC-K) tidak diwakili di kalangan menteri, dan satu-satunya ahli PSA adalah dari sayap parti Gizenga. Bakongo dari Léopoldville sangat kecewa dengan pengecualian mereka daripada kabinet Lumumba. Mereka kemudian menuntut penyingkiran kerajaan provinsi yang didominasi PSA dan menyeru mogok umum untuk bermula pada keesokan paginya. Pada 16:00, Lumumba dan Kasa-Vubu menyambung semula rundingan. Kasa-Vubu akhirnya bersetuju dengan tawaran awal Lumumba, walaupun Lumumba memaklumkan kepadanya bahawa beliau tidak dapat memberinya jaminan sokongan dalam pencalonan presidennya.

Kerajaan Lumumba yang terdiri daripada 37 orang itu sangat pelbagai, dengan anggotanya datang dari kelas yang berbeza, suku yang berbeza, dan memegang kepercayaan politik yang berbeza. Walaupun ramai yang mempunyai kesetiaan yang diragui kepada Lumumba, kebanyakan tidak secara terbuka menentangnya atas pertimbangan politik atau ketakutan akan pembalasan. Pada 22:40 pada 23 Jun 1960, Dewan Perwakilan bersidang di Palais de la Nation untuk mengundi kerajaan Lumumba. Selepas Kasongo membuka sesi, Lumumba menyampaikan ucapannya yang utama, berjanji untuk mengekalkan perpaduan nasional, mematuhi kehendak rakyat, dan mengejar dasar luar berkecuali. Ia diterima dengan baik oleh kebanyakan timbalan dan pemerhati.

Dewan meneruskan perdebatan yang hangat. Walaupun kerajaan mengandungi ahli daripada parti-parti yang memegang 120 daripada 137 kerusi, mencapai majoriti bukanlah tugas yang mudah. Walaupun beberapa pemimpin pembangkang telah terlibat dalam rundingan pembentukan, parti-parti mereka secara keseluruhan tidak dirujuk. Tambahan pula, beberapa individu tidak berpuas hati kerana mereka tidak dimasukkan ke dalam kerajaan dan berusaha untuk menghalang pelantikannya secara peribadi. Dalam hujah-hujah berikutnya, beberapa timbalan menyatakan rasa tidak puas hati terhadap kekurangan perwakilan provinsi dan/atau parti masing-masing, dengan beberapa mengancam pemisahan diri. Antaranya ialah Kalonji, yang mengatakan beliau akan menggalakkan rakyat Kasaï untuk tidak mengambil bahagian dalam kerajaan pusat dan membentuk negara autonomi mereka sendiri. Seorang timbalan Katanga membantah orang yang sama dilantik sebagai perdana menteri dan sebagai ketua portfolio pertahanan.

Apabila undian akhirnya diambil, hanya 80 daripada 137 ahli dewan hadir. Daripada jumlah ini, 74 mengundi menyokong kerajaan, lima menentang, dan satu berkecuali. 57 ketidakhadiran hampir semuanya sukarela. Walaupun kerajaan telah memperoleh jumlah undian yang sama seperti ketika Kasongo memenangi jawatan presiden dewan, sokongan itu tidak selaras; ahli sayap PSA Cléophas Kamitatu telah mengundi menentang kerajaan manakala beberapa ahli PNP, PUNA, dan ABAKO mengundi menyokongnya. Secara keseluruhan, undian itu adalah kekecewaan bagi gabungan MNC-L.

Sesi ditangguhkan pada 02:05 pada 24 Jun 1960. Senat bersidang pada hari itu untuk mengundi kerajaan. Terdapat satu lagi perdebatan hangat, di mana Iléo dan Adoula menyatakan rasa tidak puas hati mereka yang kuat terhadap komposisinya. Ahli Konfederasi Persatuan Suku Katanga (CONAKAT) berkecuali daripada mengundi. Apabila hujah-hujah berakhir, undian persetujuan muktamad diambil ke atas kerajaan: 60 mengundi menyokong, 12 menentang, manakala lapan berkecuali. Semua hujah pembangkang untuk kabinet alternatif, terutamanya tuntutan Kalonji untuk pentadbiran baharu, menjadi tidak berkesan, dan kerajaan Lumumba secara rasmi dilantik. Dengan penubuhan gabungan yang luas, pembangkang parlimen secara rasmi dikurangkan kepada MNC-K dan beberapa individu sahaja.

Pada permulaan jawatan perdana menterinya, Lumumba mempunyai dua matlamat utama: untuk memastikan kemerdekaan akan membawa peningkatan yang sah dalam kualiti hidup bagi rakyat Congo dan untuk menyatukan negara sebagai negara berpusat dengan menghapuskan kesukuan dan regionalisme. Beliau bimbang bahawa penentangan terhadap kerajaannya akan muncul dengan cepat dan perlu diuruskan dengan cepat dan tegas.

Untuk mencapai matlamat pertama, Lumumba percaya bahawa "Pengafrikanan" pentadbiran yang komprehensif, walaupun risikonya, akan menjadi perlu. Pihak Belgium menentang idea sedemikian, kerana ia akan mewujudkan ketidakcekapan dalam birokrasi Congo dan membawa kepada eksodus besar-besaran penjawat awam yang menganggur ke Belgium, yang tidak dapat diserap ke dalam kerajaan di sana. Sudah terlambat bagi Lumumba untuk melaksanakan Pengafrikanan sebelum kemerdekaan. Mencari isyarat lain yang mungkin menggembirakan rakyat Congo, Lumumba mencadangkan kepada kerajaan Belgium pengurangan hukuman bagi semua tahanan dan pengampunan bagi mereka yang menjalani hukuman tiga tahun atau kurang. Ganshof bimbang tindakan sedemikian akan membahayakan undang-undang dan ketenteraman, dan beliau mengelak daripada mengambil sebarang tindakan sehingga terlambat untuk memenuhi permintaan itu. Pendapat Lumumba terhadap pihak Belgium menjadi buruk akibat urusan ini, yang menyumbang kepada ketakutannya bahawa kemerdekaan tidak akan kelihatan "nyata" kepada rakyat Congo biasa.

Dalam usaha untuk menghapuskan kesukuan dan regionalisme di Congo, Lumumba sangat terinspirasi oleh keperibadian dan usaha Kwame Nkrumah dan oleh idea-idea Ghana tentang kepimpinan yang diperlukan di Afrika pasca-kolonial. Beliau berusaha untuk mencari perubahan sedemikian melalui MNC. Lumumba berhasrat untuk menggabungkannya dengan sekutu parlimennya-CEREA, PSA, dan mungkin BALUBAKAT-untuk membentuk satu parti nasional, dan untuk membina pengikut di setiap provinsi. Beliau berharap ia akan menyerap parti-parti lain dan menjadi kuasa penyatu bagi negara itu.

Hari Kemerdekaan disambut pada 30 Jun 1960 dalam satu upacara yang dihadiri oleh ramai pembesar, termasuk Raja Baudouin dari Belgium dan akhbar asing. Ucapan Baudouin memuji pembangunan di bawah kolonialisme, rujukannya kepada "kecerdasan" moyangnya Leopold II dari Belgium, mengabaikan kekejaman yang dilakukan semasa pemerintahannya ke atas Negara Bebas Congo. Raja menyambung, "Jangan berkompromi masa depan dengan pembaharuan tergesa-gesa, dan jangan menggantikan struktur yang Belgium serahkan kepada anda sehingga anda pasti anda boleh melakukan yang lebih baik. Jangan takut untuk datang kepada kami. Kami akan kekal di sisi anda, memberikan nasihat kepada anda."

Lumumba, yang tidak dijadualkan untuk berucap, menyampaikan ucapan spontan yang mengingatkan hadirin bahawa kemerdekaan Congo tidak diberikan secara murah hati oleh Belgium:
"Untuk kemerdekaan Congo ini, walaupun diisytiharkan hari ini melalui persetujuan dengan Belgium, sebuah negara yang mesra, di mana kita berada dalam kedudukan yang sama, tiada seorang pun rakyat Congo yang layak akan pernah melupakan bahawa ia dimenangi melalui perjuangan, perjuangan sehari-hari, perjuangan yang bersemangat dan idealistik, perjuangan di mana kita tidak terhindar daripada kekurangan mahupun penderitaan, dan untuk itu kita memberikan kekuatan dan darah kita. Kita bangga dengan perjuangan ini, air mata, api, dan darah, hingga ke lubuk jiwa kita, kerana ia adalah perjuangan yang mulia dan adil, dan sangat diperlukan untuk mengakhiri perhambaan yang memalukan yang dikenakan kepada kita secara paksa."
Kebanyakan wartawan Eropah terkejut dengan ketegasan ucapan Lumumba. Media Barat mengkritiknya. Majalah Time mengklasifikasikan ucapannya sebagai "serangan ganas".

3.1. Pemberontakan Tentera dan Pemisahan Diri

Pada pagi 5 Julai 1960, Jeneral Émile Janssens, komander Force Publique, sebagai tindak balas kepada peningkatan kegembiraan di kalangan pangkat Congo, memanggil semua tentera yang bertugas di Kem Léopold II. Beliau menuntut agar tentera mengekalkan disiplinnya dan menulis "sebelum kemerdekaan = selepas kemerdekaan" di papan hitam untuk penekanan. Petang itu, orang Congo memecah masuk kantin sebagai protes terhadap Janssens. Beliau memaklumkan garison simpanan Camp Hardy, 152887 m ^{(95 mile)} jauhnya di Thysville. Para pegawai cuba mengatur konvoi untuk dihantar ke Kem Léopold II untuk memulihkan ketenteraman, tetapi para lelaki memberontak dan merampas gudang senjata. Krisis yang menyusul kemudian mendominasi tempoh pemerintahan Lumumba. Keesokan harinya Lumumba memecat Janssens dan menaikkan pangkat semua askar Congo satu gred, tetapi pemberontakan merebak ke seluruh Congo Hilir.

Walaupun masalah itu sangat setempat, negara itu nampaknya dilanda geng-geng askar dan perompak. Media melaporkan bahawa orang Eropah melarikan diri dari negara itu. Sebagai tindak balas, Lumumba mengumumkan melalui radio, "Pembaharuan menyeluruh dirancang dalam semua sektor. Kerajaan saya akan melakukan segala usaha yang mungkin untuk memastikan negara kita mempunyai wajah yang berbeza dalam beberapa bulan, beberapa minggu." Walaupun usaha kerajaan, pemberontakan berterusan. Pemberontak di Leopoldville dan Thysville menyerah hanya atas campur tangan peribadi Lumumba dan Presiden Kasa-Vubu.

Pada 8 Julai, Lumumba menamakan semula Force Publique sebagai Armée Nationale Congolaise^{Bahasa Perancis} (ANC). Beliau mengafrikanisasikan pasukan itu dengan melantik Sarjan Mejar Victor Lundula sebagai jeneral dan panglima tertinggi, dan memilih menteri muda dan bekas askar Joseph Mobutu sebagai kolonel dan ketua kakitangan Tentera Darat. Kenaikan pangkat ini dibuat walaupun Lundula kurang berpengalaman dan khabar angin mengenai hubungan Mobutu dengan perkhidmatan perisikan Belgium dan AS. Menjelang keesokan harinya, pemberontakan telah merebak ke seluruh negara. Lima orang Eropah, termasuk naib konsul Itali, diserang hendap dan dibunuh dengan tembakan mesingan di Élisabethville, dan hampir seluruh penduduk Eropah di Luluabourg mengunci diri di sebuah bangunan pejabat untuk keselamatan. Dianggarkan dua dozen orang Eropah dibunuh dalam pemberontakan itu. Lumumba dan Kasa-Vubu memulakan lawatan ke seluruh negara untuk mempromosikan keamanan dan melantik komander tentera baharu.

Belgium campur tangan pada 10 Julai, menghantar 6.00 K count tentera ke Congo, kononnya untuk melindungi warganya daripada keganasan. Kebanyakan orang Eropah pergi ke Provinsi Katanga, yang memiliki banyak sumber semula jadi Congo. Walaupun secara peribadi marah, Lumumba membenarkan tindakan itu pada 11 Julai, dengan syarat pasukan Belgium hanya bertindak untuk melindungi warganya, mengikut arahan angkatan tentera Congo, dan menghentikan aktiviti mereka setelah ketenteraman dipulihkan. Pada hari yang sama Tentera Laut Belgium membedil Matadi selepas ia mengosongkan warganya, membunuh 19 count orang awam Congo. Ini sangat menyemarakkan ketegangan, menyebabkan serangan Congo baharu terhadap orang Eropah. Tidak lama selepas itu, pasukan Belgium bergerak untuk menduduki bandar-bandar di seluruh negara, termasuk ibu kota, di mana mereka bertempur dengan askar Congo. Secara keseluruhan, campur tangan Belgium memburukkan lagi keadaan bagi angkatan tentera.

Negeri Katanga mengisytiharkan kemerdekaan di bawah perdana menteri wilayah Moïse Tshombe pada 11 Julai, dengan sokongan daripada kerajaan Belgium dan syarikat perlombongan seperti Union Minière. Lumumba dan Kasa-Vubu dinafikan penggunaan landasan udara Élisabethville pada keesokan harinya dan kembali ke ibu kota, hanya untuk diserang oleh orang Belgium yang melarikan diri. Mereka menghantar protes terhadap penempatan Belgium kepada Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu, meminta agar mereka berundur dan digantikan oleh pasukan pengaman antarabangsa. Majlis Keselamatan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu meluluskan Resolusi Majlis Keselamatan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu 143, menyeru penyingkiran segera pasukan Belgium dan penubuhan Operasi Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu di Congo (ONUC). Walaupun kedatangan pasukan PBB, kekacauan berterusan. Lumumba meminta pasukan PBB untuk menumpaskan pemberontakan di Katanga, tetapi pasukan PBB tidak diberi kuasa untuk berbuat demikian di bawah mandat mereka. Pada 14 Julai Lumumba dan Kasa-Vubu memutuskan hubungan diplomatik dengan Belgium. Kecewa berurusan dengan Barat, mereka menghantar telegram kepada Perdana Menteri Soviet Nikita Khrushchev, meminta agar beliau memantau rapat keadaan di Congo.

3.2. Perebutan Kuasa dan Maneuver Politik

Lumumba memutuskan untuk pergi ke New York City untuk secara peribadi menyatakan kedudukan kerajaannya kepada Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu. Tidak lama sebelum keberangkatannya, beliau mengumumkan bahawa beliau telah menandatangani perjanjian ekonomi dengan seorang ahli perniagaan A.S. yang telah menubuhkan Congo International Management Corporation (CIMCO). Menurut kontrak (yang belum diratifikasi oleh parlimen), CIMCO akan membentuk perbadanan pembangunan untuk melabur dan mengurus sektor-sektor tertentu ekonomi. Beliau juga mengisytiharkan persetujuannya terhadap resolusi majlis keselamatan kedua, sambil menambah bahawa "bantuan [Soviet] tidak lagi diperlukan" dan mengumumkan hasratnya untuk mencari bantuan teknikal daripada Amerika Syarikat. Pada 22 Julai Lumumba meninggalkan Congo menuju New York City. Beliau dan rombongannya tiba di Amerika Syarikat dua hari kemudian selepas berhenti sebentar di Accra dan London. Di sana mereka bertemu dengan delegasi PBBnya di Barclay Hotel untuk bersiap sedia menghadapi mesyuarat dengan pegawai PBB. Lumumba memberi tumpuan kepada perbincangan penarikan tentera Belgium dan pelbagai pilihan untuk bantuan teknikal dengan Dag Hammarskjöld.

Diplomat Afrika berminat agar mesyuarat itu berjaya; mereka meyakinkan Lumumba untuk menunggu sehingga Congo lebih stabil sebelum mencapai sebarang perjanjian ekonomi utama (seperti perjanjian CIMCO). Lumumba bertemu Hammarskjöld dan kakitangan lain Sekretariat PBB selama tiga hari pada 24, 25, dan 26 Julai. Walaupun Lumumba dan Hammarskjöld bersikap terkawal antara satu sama lain, perbincangan mereka berjalan lancar. Dalam sidang akhbar, Lumumba mengesahkan semula komitmen kerajaannya terhadap "berkecuali positif".

Pada 27 Julai, Lumumba pergi ke ibu negara Amerika Washington, D.C.. Beliau bertemu dengan Setiausaha Negara Amerika Syarikat dan merayu untuk bantuan kewangan dan teknikal. Kerajaan AS memaklumkan Lumumba bahawa mereka hanya akan menawarkan bantuan melalui PBB. Keesokan harinya beliau menerima telegram daripada Gizenga yang memperincikan pertempuran di Kolwezi antara pasukan Belgium dan Congo. Lumumba merasakan bahawa PBB menghalang percubaannya untuk mengusir tentera Belgium dan mengalahkan pemberontak Katanga. Pada 29 Julai, Lumumba pergi ke Ottawa, ibu negara Kanada, untuk meminta bantuan. Pihak Kanada menolak permintaan untuk juruteknik dan mengatakan bahawa mereka akan menyalurkan bantuan mereka melalui PBB. Kecewa, Lumumba bertemu dengan duta Soviet di Ottawa dan membincangkan sumbangan peralatan ketenteraan. Apabila beliau kembali ke New York pada petang berikutnya, beliau bersikap terkawal terhadap PBB. Sikap kerajaan Amerika Syarikat menjadi lebih negatif, disebabkan laporan rogol dan keganasan yang dilakukan oleh askar ANC, dan penelitian dari Belgium. Pihak Belgium kecewa kerana Lumumba telah menerima sambutan peringkat tinggi di Washington. Kerajaan Belgium menganggap Lumumba sebagai komunis, anti-putih, dan anti-Barat. Memandangkan pengalamannya di Congo, banyak kerajaan Barat lain mempercayai pandangan Belgium.

Kecewa dengan tindakan PBB yang jelas tidak bertindak terhadap Katanga semasa beliau meninggalkan AS, Lumumba memutuskan untuk menangguhkan kepulangannya ke Congo. Beliau melawat beberapa negara Afrika. Ini nampaknya dilakukan untuk memberi tekanan kepada Hammarskjöld dan, jika gagal, untuk mencari jaminan sokongan ketenteraan dua hala untuk menumpaskan Katanga. Antara 2 dan 8 Ogos, Lumumba melawat Tunisia, Maghribi, Guinea, Ghana, Liberia, dan Togo. Beliau diterima dengan baik di setiap negara dan mengeluarkan kenyataan bersama dengan ketua negara masing-masing. Guinea dan Ghana menjanjikan sokongan ketenteraan bebas, manakala yang lain menyatakan hasrat mereka untuk bekerja melalui Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu untuk menyelesaikan pemisahan Katanga. Di Ghana, Lumumba menandatangani perjanjian rahsia dengan Presiden Nkrumah yang menyediakan "Kesatuan Negara-negara Afrika". Berpusat di Léopoldville, ia akan menjadi persekutuan dengan kerajaan republik. Mereka bersetuju untuk mengadakan sidang kemuncak negara-negara Afrika di Léopoldville antara 25 dan 30 Ogos untuk membincangkan isu itu lebih lanjut. Lumumba kembali ke Congo, nampaknya yakin bahawa beliau kini boleh bergantung kepada bantuan ketenteraan Afrika. Beliau juga percaya bahawa beliau boleh mendapatkan bantuan teknikal dua hala Afrika, yang meletakkannya bertentangan dengan matlamat Hammarskjöld untuk menyalurkan sokongan melalui ONUC. Lumumba dan beberapa menteri berhati-hati dengan pilihan PBB, kerana ia akan membekalkan mereka dengan pegawai yang tidak akan bertindak balas secara langsung kepada pihak berkuasa mereka.

Pada 9 Ogos, Lumumba mengisytiharkan darurat di seluruh Congo. Beliau kemudian mengeluarkan beberapa perintah dalam usaha untuk menegaskan semula dominasinya di arena politik. Yang pertama mengharamkan pembentukan persatuan tanpa kebenaran kerajaan. Yang kedua menegaskan hak kerajaan untuk melarang penerbitan yang menghasilkan bahan yang berkemungkinan mencemarkan pentadbiran. Pada 11 Ogos, Courrier d'Afrique mencetak editorial yang mengisytiharkan bahawa rakyat Congo tidak mahu jatuh "di bawah jenis perhambaan kedua". Editor itu segera ditangkap dan empat hari kemudian penerbitan harian itu dihentikan. Tidak lama selepas itu, kerajaan menutup perkhidmatan berita Belga dan Agence France-Presse. Sekatan akhbar ini menimbulkan gelombang kritikan keras daripada media Belgium.

Lumumba mengarahkan nasionalisasi pejabat Belga tempatan, mewujudkan Agence Congolaise de Presse^{Bahasa Perancis}, sebagai cara untuk menghapuskan apa yang dianggapnya sebagai pusat laporan berat sebelah, serta mewujudkan perkhidmatan di mana platform kerajaan dapat disampaikan dengan lebih mudah kepada orang ramai. Perintah lain menetapkan bahawa kelulusan rasmi perlu diperoleh enam hari sebelum perhimpunan awam. Pada 16 Ogos, Lumumba mengumumkan pemasangan régime militaire spécial^{Bahasa Perancis} untuk tempoh enam bulan.

Sepanjang Ogos, Lumumba semakin menarik diri daripada kabinet penuhnya dan sebaliknya berunding dengan pegawai dan menteri yang dipercayainya, seperti Maurice Mpolo, Joseph Mbuyi, Kashamura, Gizenga, dan Antoine Kiwewa. Pejabat Lumumba dalam kekacauan, dan beberapa ahli kakitangannya tidak melakukan sebarang kerja. Ketua kabinetnya, Damien Kandolo, sering tidak hadir dan bertindak sebagai pengintip bagi pihak kerajaan Belgium. Lumumba sentiasa menerima khabar angin daripada pemberi maklumat dan Sûreté, menggalakkannya untuk menjadi sangat curiga terhadap orang lain. Dalam usaha untuk memastikan beliau sentiasa dimaklumkan, Serge Michel, setiausaha akhbarnya, mendapatkan bantuan tiga operator teleks Belgium, yang membekalkannya dengan salinan semua penghantaran kewartawanan yang keluar.

Lumumba segera mengarahkan tentera Congo untuk menumpaskan pemberontakan di Kasai Selatan yang memisahkan diri, yang merupakan rumah kepada pautan kereta api strategik yang diperlukan untuk kempen di Katanga. Operasi itu berjaya, tetapi konflik itu tidak lama kemudian bertukar menjadi keganasan etnik. Tentera terlibat dalam pembunuhan beramai-ramai orang awam Luba. Rakyat dan ahli politik Kasai Selatan menganggap Lumumba bertanggungjawab secara peribadi atas tindakan tentera. Kasa-Vubu secara terbuka mengumumkan bahawa hanya kerajaan federalis yang boleh membawa keamanan dan kestabilan kepada Congo. Ini memutuskan pakatan politiknya yang rapuh dengan Lumumba dan mengubah sokongan politik di negara itu daripada negara kesatuan Lumumba. Ketegangan etnik meningkat terhadapnya (terutamanya di sekitar Leopoldville), dan Gereja Katolik, yang masih berkuasa di negara itu, secara terbuka mengkritik kerajaannya. Walaupun Kasai Selatan ditundukkan, Congo tidak mempunyai kekuatan yang diperlukan untuk menawan semula Katanga. Lumumba telah memanggil persidangan Afrika di Leopoldville dari 25 hingga 31 Ogos, tetapi tiada ketua negara asing muncul dan tiada negara menjanjikan sokongan ketenteraan. Lumumba menuntut sekali lagi agar askar pengaman PBB membantu menumpaskan pemberontakan, mengancam untuk membawa masuk tentera Soviet jika mereka enggan. PBB kemudian menafikan Lumumba penggunaan pasukannya. Kemungkinan campur tangan langsung Soviet dianggap semakin mungkin.

3.3. Rampasan Kuasa Mobutu dan Penangkapan Lumumba

Presiden Kasa-Vubu mula bimbang rampasan kuasa Lumumbist akan berlaku. Pada petang 5 September, Kasa-Vubu mengumumkan melalui radio bahawa beliau telah memecat Lumumba dan enam menterinya daripada kerajaan kerana pembunuhan beramai-ramau di Kasai Selatan dan kerana melibatkan Soviet di Congo. Apabila mendengar siaran itu, Lumumba pergi ke stesen radio nasional, yang berada di bawah pengawasan PBB. Walaupun mereka telah diarahkan untuk menghalang kemasukan Lumumba, tentera PBB membenarkan perdana menteri masuk, kerana mereka tidak mempunyai arahan khusus untuk menggunakan kekerasan terhadapnya. Lumumba mengecam pemecatannya melalui radio sebagai tidak sah, dan seterusnya melabel Kasa-Vubu sebagai pengkhianat dan mengisytiharkannya digulingkan. Kasa-Vubu tidak mengisytiharkan kelulusan mana-mana menteri yang bertanggungjawab terhadap keputusannya, menjadikan tindakannya tidak sah di sisi undang-undang. Lumumba mencatatkan ini dalam surat kepada Hammarskjöld dan siaran radio pada 05:30 pada 6 September. Kemudian pada hari itu Kasa-Vubu berjaya mendapatkan tandatangan balas kepada perintahnya daripada Albert Delvaux, Menteri Residen di Belgium, dan Justin Marie Bomboko, Menteri Hal Ehwal Luar. Dengan mereka, beliau mengumumkan sekali lagi pemecatannya terhadap Lumumba dan enam menteri lain pada 16:00 melalui radio Brazzaville.

Lumumba dan menteri-menteri yang kekal setia kepadanya mengarahkan penangkapan Delvaux dan Bomboko kerana menandatangani perintah pemecatan itu. Yang terakhir mencari perlindungan di istana presiden (yang dijaga oleh pengaman PBB), tetapi pada awal pagi 7 September, yang pertama ditahan dan dikurung di kediaman Perdana Menteri. Lumumba menafikan telah membenarkan penangkapan itu dan mengeluarkan permohonan maaf di hadapan Dewan. Sementara itu, Dewan Perwakilan bersidang untuk membincangkan perintah pemecatan Kasa-Vubu dan mendengar jawapan Lumumba. Delvaux membuat penampilan yang tidak dijangka dan naik ke podium untuk mengecam penangkapannya dan mengisytiharkan peletakan jawatannya daripada kerajaan. Beliau disambut dengan tepukan gemuruh oleh pembangkang. Lumumba kemudian menyampaikan ucapannya. Daripada menyerang Kasa-Vubu secara langsung ad hominem, Lumumba menuduh ahli politik yang menghalang dan ABAKO menggunakan jawatan presiden sebagai front untuk menyembunyikan aktiviti mereka. Beliau menyatakan bahawa Kasa-Vubu tidak pernah sebelum ini menawarkan sebarang kritikan terhadap kerajaan dan menggambarkan hubungan mereka sebagai satu kerjasama. Beliau mengecam Delvaux dan Menteri Kewangan Pascal Nkayi atas peranan mereka dalam rundingan Geneva PBB dan kegagalan mereka untuk berunding dengan anggota kerajaan yang lain. Lumumba mengikuti hujahnya dengan analisis Loi Fondemental dan mengakhiri dengan meminta Parlimen untuk membentuk "suruhanjaya orang bijak" untuk meneliti masalah Congo.

Dewan, atas cadangan pegawai pengerusinya, mengundi untuk membatalkan kedua-dua pengisytiharan pemecatan Kasa-Vubu dan Lumumba, 60 berbanding 19. Keesokan harinya Lumumba menyampaikan ucapan serupa di hadapan Senat, yang kemudiannya memberikan undi percaya kepada kerajaan, 49 berbanding sifar dengan tujuh berkecuali. Menurut Artikel 51, Parlimen diberikan "keistimewaan eksklusif" untuk menafsirkan perlembagaan. Dalam kes keraguan dan kontroversi, rakyat Congo pada asalnya sepatutnya merujuk soalan perlembagaan kepada Conseil d'État Belgium. Dengan pemutusan hubungan pada Julai, ini tidak lagi mungkin, jadi tiada tafsiran atau mediasi berwibawa tersedia untuk membawa penyelesaian undang-undang kepada pertikaian itu. Ramai diplomat Afrika dan ketua ONUC yang baru dilantik Rajeshwar Dayal cuba mendapatkan presiden dan perdana menteri untuk mendamaikan perbezaan mereka, tetapi gagal. Pada 13 September, Parlimen mengadakan sesi bersama antara Dewan Perwakilan dan Senat. Walaupun beberapa ahli kurang daripada kuorum, mereka mengundi untuk memberikan kuasa darurat kepada Lumumba.

Pada 14 September, Mobutu mengumumkan melalui radio bahawa beliau melancarkan "revolusi damai" untuk memecahkan kebuntuan politik dan oleh itu meneutralkan Presiden, kerajaan Lumumba dan Iléo masing-masing, dan Parlimen sehingga 31 Disember. Beliau menyatakan bahawa "juruteknik" akan menjalankan pentadbiran sementara ahli politik menyelesaikan perbezaan mereka. Dalam sidang akhbar berikutnya, beliau menjelaskan bahawa graduan universiti Congo akan diminta untuk membentuk kerajaan, dan selanjutnya mengisytiharkan bahawa semua negara Blok Timur harus menutup kedutaan mereka. Lumumba terkejut dengan rampasan kuasa itu dan petang itu beliau pergi ke Kem Leopold II untuk mencari Mobutu untuk cuba mengubah fikirannya. Beliau menghabiskan malam di sana tetapi diserang pada waktu pagi oleh askar Luba, yang menyalahkannya atas kekejaman di Kasaï Selatan. Kontingen ONUC Ghana berjaya mengeluarkannya, tetapi beg bimbitnya tertinggal. Beberapa lawan politiknya menemui semula dan menerbitkan dokumen yang kononnya terkandung di dalamnya, termasuk surat daripada Nkrumah, rayuan untuk sokongan yang ditujukan kepada Kesatuan Soviet dan Republik Rakyat China, memorandum bertarikh 16 September yang mengisytiharkan kehadiran tentera Soviet dalam masa seminggu, dan surat bertarikh 15 September daripada Lumumba kepada presiden provinsi (kecuali Tshombe) bertajuk "Langkah-langkah yang akan dilaksanakan semasa peringkat awal kediktatoran". Beberapa kertas ini adalah tulen, manakala yang lain, terutamanya memorandum dan surat kepada presiden provinsi, hampir pasti palsu.

Walaupun rampasan kuasa, diplomat Afrika masih berusaha ke arah perdamaian antara Lumumba dan Kasa-Vubu. Menurut pihak Ghana, perjanjian lisan prinsip mengenai kerjasama yang lebih erat antara Ketua Negara dan kerajaan telah dicatatkan secara bertulis. Lumumba menandatanganinya, tetapi Kasa-Vubu tiba-tiba enggan membalas. Pihak Ghana mengesyaki bahawa Belgium dan Amerika Syarikat bertanggungjawab. Kasa-Vubu berminat untuk menyatukan semula Katanga ke dalam Congo melalui rundingan, dan Tshombe telah mengisytiharkan bahawa beliau tidak akan mengambil bahagian dalam sebarang perbincangan dengan kerajaan yang termasuk "komunis" Lumumba.

Selepas berunding dengan Kasa-Vubu dan Lumumba, Mobutu mengumumkan bahawa beliau akan memanggil persidangan meja bulat untuk membincangkan masa depan politik Congo. Percubaannya untuk melaksanakannya diganggu oleh Lumumba yang, dari kediaman rasminya, bertindak seolah-olah beliau masih memegang jawatan perdana menteri. Beliau terus mengadakan mesyuarat dengan ahli kerajaannya, senator, timbalan, dan penyokong politik, dan mengeluarkan kenyataan awam. Dalam banyak kesempatan beliau meninggalkan kediamannya untuk melawat restoran di ibu kota, menegaskan bahawa beliau masih memegang kuasa. Kecewa dengan cara beliau dilayan oleh Lumumba dan menghadapi tekanan politik yang sengit, menjelang akhir bulan Mobutu tidak lagi menggalakkan perdamaian; beliau telah bersekutu dengan Kasa-Vubu. Beliau mengarahkan unit ANC untuk mengepung kediaman Lumumba, tetapi kordon pengaman PBB menghalang mereka daripada membuat penangkapan. Lumumba dikurung di rumahnya. Pada 7 Oktober, Lumumba mengumumkan pembentukan kerajaan baharu yang termasuk Bolikango dan Kalonji, tetapi beliau kemudian mencadangkan agar PBB menyelia referendum nasional yang akan menyelesaikan perpecahan dalam kerajaan.

Pada 24 November, PBB mengundi untuk mengiktiraf delegasi baharu Mobutu ke Perhimpunan Agung, mengabaikan pelantikan asal Lumumba. Lumumba bertekad untuk menyertai Timbalan Perdana Menteri Antoine Gizenga di Stanleyville dan memimpin kempen untuk mendapatkan semula kuasa. Pada 27 November, beliau meninggalkan ibu kota dalam konvoi sembilan kereta bersama Rémy Mwamba, Pierre Mulele, isterinya Pauline, dan anak bongsunya. Daripada tergesa-gesa menuju ke sempadan Provinsi Orientale-di mana askar yang setia kepada Gizenga sedang menunggu untuk menerimanya-Lumumba melengahkan masa dengan melawat kampung-kampung dan berbual dengan penduduk tempatan. Pada 1 Disember, tentera Mobutu mengejar rombongannya ketika ia melintasi Sungai Sankuru di Lodi. Lumumba dan penasihatnya telah sampai ke seberang, tetapi isteri dan anaknya tertinggal untuk ditangkap di tebing. Kerana bimbang akan keselamatan mereka, Lumumba menaiki feri kembali, bertentangan dengan nasihat Mwamba dan Mulele, yang kedua-duanya, bimbang mereka tidak akan melihatnya lagi, mengucapkan selamat tinggal kepadanya. Orang-orang Mobutu menangkapnya. Beliau dipindahkan ke Port Francqui keesokan harinya dan diterbangkan kembali ke Léopoldville. Mobutu mendakwa Lumumba akan dibicarakan kerana menghasut tentera untuk memberontak dan jenayah lain.

Setiausaha Agung Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu Dag Hammarskjöld membuat rayuan kepada Kasa-Vubu meminta agar Lumumba dilayan mengikut proses wajar. Kesatuan Soviet mengecam Hammarskjöld dan Dunia Pertama sebagai bertanggungjawab atas penangkapan Lumumba dan menuntut pembebasannya.

Majlis Keselamatan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu dipanggil bersidang pada 7 Disember 1960 untuk mempertimbangkan tuntutan Soviet agar PBB mencari pembebasan segera Lumumba, pemulihan segera Lumumba sebagai ketua kerajaan Congo, pelucutan senjata pasukan Mobutu, dan pengosongan segera orang Belgium dari Congo. Pihak Soviet juga meminta peletakan jawatan segera Hammarskjöld, penangkapan Mobutu dan Tshombe, dan penarikan pasukan pengaman PBB. Hammarskjöld, menjawab kritikan Soviet terhadap operasi Congonya, berkata bahawa jika pasukan PBB ditarik balik dari Congo, "Saya bimbang semuanya akan runtuh."

Ancaman terhadap tujuan PBB diperhebatkan dengan pengumuman penarikan kontingen mereka oleh Yugoslavia, Republik Arab Bersatu, Ceylon, Indonesia, Maghribi, dan Guinea. Resolusi pro-Lumumba dikalahkan pada 14 Disember 1960 dengan undian 8-2. Pada hari yang sama, resolusi Barat yang akan memberikan Hammarskjöld kuasa yang lebih besar untuk menangani situasi Congo telah diveto oleh Kesatuan Soviet.

4.1. Pemindahan dan Pelaksanaan

Lumumba dihantar pertama kali pada 3 Disember 1960 ke Kem Hardy, berek tentera Thysville, 150 km (sekitar 160934 m ^{(100 mile)}) dari Léopoldville. Beliau ditemani oleh Maurice Mpolo dan Joseph Okito, dua rakan politik yang telah merancang untuk membantunya menubuhkan kerajaan baharu. Mereka diberi makan dengan buruk oleh pengawal penjara, mengikut arahan Mobutu. Dalam surat terakhir Lumumba yang didokumentasikan, beliau menulis kepada Rajeshwar Dayal: "Pendek kata, kami hidup dalam keadaan yang sama sekali mustahil; lebih-lebih lagi, ia bertentangan dengan undang-undang."

Pada pagi 13 Januari 1961, disiplin di Kem Hardy goyah. Askar enggan bekerja melainkan mereka dibayar; mereka menerima sejumlah 400.00 K FC (8.00 K USD) daripada Kabinet Katanga. Ada yang menyokong pembebasan Lumumba, manakala yang lain menganggapnya berbahaya. Kasa-Vubu, Mobutu, Menteri Luar Negeri Justin Marie Bomboko, dan Ketua Perkhidmatan Keselamatan Victor Nendaka Bika secara peribadi tiba di kem dan berunding dengan tentera. Konflik dielakkan, tetapi menjadi jelas bahawa menahan tahanan kontroversi di kem terlalu berisiko. Harold Charles d'Aspremont Lynden, Menteri Koloni Belgium terakhir, mengarahkan agar Lumumba, Mpolo, dan Okito dibawa ke Negeri Katanga.

Lumumba diikat secara paksa dalam penerbangan ke Elisabethville pada 17 Januari 1961. Setibanya di sana, beliau dan rakan-rakannya dibawa di bawah tahanan ke Rumah Brouwez, di mana mereka dipukul dan diseksa dengan kejam oleh pegawai Katangan, sementara Presiden Tshombe dan kabinetnya memutuskan apa yang harus dilakukan dengannya.

Lewat malam itu, Lumumba, Mpolo, dan Okito dibawa ke tempat terpencil di mana tiga skuad penembak telah dikumpulkan yang diperintahkan oleh pegawai kontrak Belgium Julien Gat. Perintah untuk membunuh Lumumba diberikan oleh pemimpin Katangan. Peringkat terakhir pelaksanaan dilakukan secara peribadi oleh kontraktor Belgium yang diketuai oleh Pesuruhjaya Polis Frans Verscheure. Lumumba, Mpolo, dan Okito diikat pada pokok dan ditembak satu persatu. Pelaksanaan hukuman itu dipercayai berlaku pada 17 Januari 1961, antara 21:40 dan 21:43 mengikut siasatan parlimen Belgium kemudian. Tshombe, dua menteri lain, dan empat pegawai Belgium di bawah perintah pihak berkuasa Katangan hadir. Mayat-mayat itu dibuang ke dalam kubur cetek.

Keesokan paginya, atas perintah Menteri Dalam Negeri Katanga Godefroid Munongo, yang ingin menghilangkan mayat-mayat itu dan menghalang tapak perkuburan daripada diwujudkan, pegawai Gendarmerie Belgium Gerard Soete dan pasukannya menggali dan memotong-motong mayat, dan melarutkannya dalam asid sulfurik pekat sementara tulang-tulang itu digiling dan disebarkan.

Pembunuhan Lumumba membolehkan kerajaan Belgium, A.S., dan dilaporkan United Kingdom, untuk meninggalkan rancangan pembunuhan mereka sendiri. Allen Dulles, ketua Agensi Perisikan Pusat (CIA) ketika itu, menyokong pembunuhan Lumumba, dilaporkan kerana beliau mendengar Eisenhower berharap Lumumba "jatuh ke dalam sungai yang penuh buaya." Penglibatan Eisenhower dalam rancangan pembunuhan CIA masih spekulatif.

4.2. Pelupusan Mayat dan Pengumuman Kematian

Tiada kenyataan dikeluarkan sehingga tiga minggu kemudian, walaupun terdapat khabar angin bahawa Lumumba telah meninggal dunia. Setiausaha Negara Maklumat Katangan Lucas Samalenge adalah salah seorang yang pertama mendedahkan kematian Lumumba, pada 18 Januari. Menurut De Witte, Samalenge pergi ke bar Le Relais di Élisabethville dan "memberitahu semua orang yang sanggup mendengar bahawa Lumumba telah meninggal dunia dan beliau telah menendang mayatnya. Beliau terus mengulangi cerita itu sehingga polis membawanya pergi."

Pada 10 Februari, radio mengumumkan bahawa Lumumba dan dua tahanan lain telah melarikan diri. Kematiannya secara rasmi diumumkan melalui radio Katangan pada 13 Februari: didakwa bahawa beliau dibunuh oleh penduduk kampung yang marah tiga hari selepas melarikan diri dari ladang penjara Kolatey.

Selepas pengumuman kematian Lumumba, protes jalanan dianjurkan di beberapa negara Eropah; di Beograd, penunjuk perasaan menyerbu kedutaan Belgium dan berhadapan dengan polis, dan di London, orang ramai berarak dari Trafalgar Square ke kedutaan Belgium, di mana surat protes disampaikan dan di mana penunjuk perasaan bertempur dengan polis. Di New York City, demonstrasi di Majlis Keselamatan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu bertukar menjadi ganas dan merebak ke jalan-jalan.

5.1. Keterlibatan Belgium

Pada 18 Januari, panik dengan laporan bahawa pengebumian ketiga-tiga mayat telah diperhatikan, ahli pasukan pelaksanaan menggali semula mayat dan memindahkannya untuk dikebumikan semula di tempat berhampiran sempadan dengan Rhodesia Utara. Pesuruhjaya Polis Belgium Gerard Soete kemudian mengakui dalam beberapa akaun bahawa beliau dan abangnya mengetuai penggalian asal. Pesuruhjaya Polis Frans Verscheure juga mengambil bahagian. Pada petang dan malam 21 Januari, Pesuruhjaya Soete dan abangnya menggali mayat Lumumba buat kali kedua, memotong-motongnya dengan gergaji besi, dan melarutkannya dalam asid sulfurik pekat.

Pada akhir abad ke-20 dan awal abad ke-21, pembunuhan Lumumba disiasat. Dalam temu bual pada tahun 1999 di televisyen Belgium, dalam program mengenai pembunuhannya, Soete mempamerkan peluru dan dua gigi yang didakwa telah disimpannya dari mayat Lumumba, yang termasuk gigi bersalut emas. Menurut Suruhanjaya Belgium 2001 yang menyiasat pembunuhan Lumumba: (1) Belgium mahu Lumumba ditangkap, (2) Belgium tidak begitu prihatin dengan kesejahteraan fizikal Lumumba, dan (3) walaupun dimaklumkan tentang bahaya kepada nyawa Lumumba, Belgium tidak mengambil sebarang tindakan untuk mengelakkan kematiannya. Laporan itu menyimpulkan bahawa Belgium tidak mengarahkan pelaksanaan hukuman mati Lumumba. Pada Februari 2002, kerajaan Belgium secara rasmi memohon maaf kepada rakyat Congo, dan mengakui "tanggungjawab moral" dan "sebahagian tanggungjawab yang tidak dapat disangkal dalam peristiwa yang membawa kepada kematian Lumumba".

Hukuman mati Lumumba dilaksanakan oleh skuad penembak yang diketuai oleh tentera upahan Belgium Julien Gat; Pesuruhjaya Polis Katangan Verscheure, yang berbangsa Belgium, mempunyai perintah keseluruhan di tapak pelaksanaan. Rejim pemisah Katangan disokong kuat oleh konglomerat perlombongan Belgium Union Minière du Haut-Katanga.

Pada awal abad ke-21, De Witte menemui dokumen yang mencabar idea bahawa pegawai Belgium yang beroperasi di Katanga hanya menerima arahan daripada pihak berkuasa Katangan. Pegawai Belgium juga mengikut dasar dan arahan kerajaan Belgium. Menteri Hal Ehwal Afrika Belgium Count Harold d'Aspremont Lynden, yang telah ditugaskan untuk mengatur pemisahan Katanga, pada 6 Oktober 1960 menghantar kabel ke Katanga mengatakan bahawa dasar mulai sekarang adalah "penghapusan muktamad Patrice Lumumba". Lynden juga menegaskan pada 15 Januari 1961, bahawa Lumumba yang dipenjarakan harus dihantar ke Katanga, yang pada dasarnya akan menjadi hukuman mati.

5.2. Keterlibatan Amerika Syarikat

Laporan 2001 oleh Suruhanjaya Belgium menerangkan plot A.S. dan Belgium sebelumnya untuk membunuh Lumumba. Antaranya ialah percubaan yang ditaja oleh Agensi Perisikan Pusat (CIA) untuk meracuninya. Presiden A.S. Dwight D. Eisenhower membenarkan pembunuhan Lumumba pada tahun 1960. Walau bagaimanapun, plot untuk meracuninya telah ditinggalkan. Ahli kimia CIA Sidney Gottlieb, seorang tokoh penting dalam rancangan itu, mencipta beberapa bahan toksik untuk digunakan dalam pembunuhan itu. Pada September 1960, Gottlieb membawa sebotol racun ke Congo, dan Ketua Stesen CIA Larry Devlin membangunkan rancangan untuk meletakkannya pada berus gigi Lumumba atau dalam makanannya. Plot itu ditinggalkan kerana ejen Devlin tidak dapat melaksanakan pembunuhan itu, dan ejen pengganti Justin O'Donnell enggan mengambil bahagian dalam plot pembunuhan.

Menurut Madeleine G. Kalb dalam bukunya, Congo Cables, banyak komunikasi oleh Devlin pada masa itu mendesak penghapusan Lumumba. Michael P. Holt menulis bahawa Devlin juga membantu mengarahkan pencarian untuk menangkap Lumumba dan juga membantu mengatur pemindahannya kepada pihak berkuasa pemisah di Katanga. John Stockwell, seorang pegawai CIA di Congo dan kemudian ketua stesen CIA, menulis pada tahun 1978 bahawa ketua pangkalan CIA di Elizabethville berada dalam hubungan langsung dengan pembunuh Lumumba pada malam beliau dihukum mati. Stockwell juga menulis bahawa seorang ejen CIA mempunyai mayat di dalam but keretanya yang mereka cuba buang. Stockwell, yang mengenali Devlin dengan baik, percaya bahawa Devlin tahu lebih banyak daripada orang lain tentang pembunuhan itu.

Pelantikan John F. Kennedy pada Januari 1961 menyebabkan ketakutan di kalangan puak Mobutu, dan dalam CIA, bahawa pentadbiran Kennedy yang akan datang akan memihak kepada Lumumba yang dipenjarakan. Semasa menunggu pelantikan presidennya, Kennedy telah mula percaya bahawa Lumumba harus dibebaskan dari tahanan, walaupun tidak dibenarkan kembali berkuasa. Lumumba terbunuh tiga hari sebelum pelantikan Kennedy pada 20 Januari, walaupun Kennedy tidak mengetahui pembunuhan itu sehingga 13 Februari. Kennedy dimaklumkan oleh duta Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu Adlai Stevenson dan menurut Jacques Lowe yang bersamanya pada masa itu "tangannya memegang kepalanya dalam keputusasaan yang mutlak, 'Oh, tidak,' saya mendengarnya mengerang".

Pada tahun 1975, Jawatankuasa Church mencatatkan penemuan bahawa ketua CIA Allen Dulles telah mengarahkan pembunuhan Lumumba sebagai "objektif segera dan utama". Tambahan pula, telegram CIA yang dinyahklasifikasikan yang dipetik atau disebut dalam laporan Church, dan dalam Kalb (1982), menyebut dua plot CIA khusus untuk membunuh Lumumba: plot racun dan plot tembakan. Jawatankuasa itu kemudian mendapati bahawa walaupun CIA telah berkonspirasi untuk membunuh Lumumba, ia tidak terlibat secara langsung dalam pembunuhan itu.

Pada awal abad ke-21, dokumen yang dinyahklasifikasikan mendedahkan bahawa CIA telah merancang untuk membunuh Lumumba. Dokumen-dokumen itu menunjukkan bahawa pemimpin-pemimpin Congo yang menggulingkan Lumumba dan memindahkannya kepada pihak berkuasa Katangan, termasuk Mobutu Sese Seko dan Joseph Kasa-Vubu, menerima wang dan senjata secara langsung daripada CIA. Pendedahan yang sama menunjukkan bahawa, pada masa itu, kerajaan A.S. percaya bahawa Lumumba adalah seorang komunis, dan takut kepadanya kerana apa yang dianggapnya sebagai ancaman Kesatuan Soviet dalam Perang Dingin.

Pada tahun 2000, temu bual yang baru dinyahklasifikasikan dengan Robert Johnson, yang merupakan pencatat minit Majlis Keselamatan Negara Amerika Syarikat pada masa yang dipersoalkan, mendedahkan bahawa Presiden A.S. Dwight D. Eisenhower telah berkata "sesuatu [kepada ketua CIA Allen Dulles]] yang bermaksud Lumumba harus dihapuskan". Temu bual dari siasatan Jawatankuasa Perisikan Senat mengenai tindakan sulit dikeluarkan pada Ogos 2000.

Pada tahun 2013, Jabatan Negara A.S. mengakui bahawa Presiden Eisenhower membincangkan rancangan dalam mesyuarat NSC pada 18 Ogos 1960 untuk membunuh Lumumba. Walau bagaimanapun, dokumen yang dikeluarkan pada tahun 2017 mendedahkan bahawa peranan Amerika dalam pembunuhan Lumumba hanya dipertimbangkan oleh CIA. Ketua CIA Allan Dulles telah memperuntukkan 100.00 K USD untuk melaksanakan tindakan itu, tetapi rancangan itu tidak dilaksanakan.

5.3. Keterlibatan United Kingdom

Pada Jun 2001, dokumen yang baru ditemui oleh De Witte mendedahkan bahawa sementara A.S. dan Belgium secara aktif merancang untuk membunuh Lumumba, kerajaan British secara rahsia mahu beliau "disingkirkan" kerana mereka percaya beliau menimbulkan ancaman serius kepada kepentingan British di Congo, seperti kemudahan perlombongan di Katanga. Howard Smith, yang akan menjadi ketua MI5 pada tahun 1979, berkata, "Saya hanya melihat dua penyelesaian yang mungkin untuk masalah itu. Yang pertama adalah yang mudah, iaitu memastikan penyingkiran Lumumba dari tempat kejadian dengan membunuhnya. Ini sepatutnya menyelesaikan masalah itu".

Pada April 2013, dalam surat kepada London Review of Books, ahli parlimen British David Lea melaporkan telah membincangkan kematian Lumumba dengan pegawai MI6 Daphne Park tidak lama sebelum beliau meninggal dunia pada Mac 2010. Park telah ditempatkan di Leopoldville pada masa kematian Lumumba, dan kemudian menjadi jurucakap separa rasmi untuk MI6 di Dewan Pertuanan. Menurut Lea, apabila beliau menyebut "kekecohan" di sekitar penculikan dan pembunuhan Lumumba, dan mengingatkan teori bahawa MI6 mungkin mempunyai "sesuatu kaitan dengannya", Park menjawab, "Kami melakukannya. Saya mengaturnya." BBC melaporkan bahawa, kemudian, "sumber Whitehall" menggambarkan dakwaan penglibatan MI6 sebagai "spekulatif".

7.1. Historiografi

Akaun penuh kehidupan dan kematian Lumumba dicetak dalam beberapa minggu selepas kematiannya. Bermula pada tahun 1961 dan berterusan selama beberapa tahun selepas itu, beberapa biografi mengenainya diterbitkan. Kebanyakan sangat partisan. Beberapa karya awal mengenai Krisis Congo juga membincangkan Lumumba secara terperinci. Pada tahun-tahun selepas kematiannya, salah tanggapan mengenai Lumumba berterusan oleh kedua-dua penyokong dan pengkritiknya. Kajian serius mengenainya pudar dalam dekad-dekad berikutnya. Perbincangan akademik mengenai warisannya sebahagian besarnya terhad sehingga peringkat akhir pemerintahan Mobutu di Congo; pembukaan negara Mobutu kepada politik berbilang parti bermula pada tahun 1990 menghidupkan semula minat terhadap kematian Lumumba.

Literatur Belgium dalam dekad-dekad selepas Krisis Congo menggambarkan beliau sebagai tidak cekap, demagogik, agresif, tidak bersyukur, tidak diplomatik, dan komunis. Kebanyakan ahli Afrika pada abad ke-20, seperti Jean-Claude Willame, melihat Lumumba sebagai seorang idealis yang tidak fleksibel, tidak realistik tanpa sebarang program yang nyata yang menjauhkan diri daripada rakan sezamannya dan mengasingkan dunia Barat dengan retorik anti-kolonial radikal. Mereka melihat beliau sangat bertanggungjawab terhadap krisis politik yang mengakibatkan kejatuhannya. Beberapa penulis lain, seperti Jean-Paul Sartre, berkongsi kepercayaan bahawa matlamat Lumumba tidak dapat dicapai pada tahun 1960 tetapi tetap melihat beliau sebagai syahid kemerdekaan Congo di tangan kepentingan Barat tertentu dan mangsa peristiwa yang sedikit kawalannya. Menurut sosiologi De Witte, kedua-dua perspektif ini melebih-lebihkan kelemahan politik dan pengasingan Lumumba.

Naratif konvensional mengenai jawatan perdana menteri dan kejatuhan Lumumba akhirnya muncul; beliau adalah seorang radikal yang tidak berkompromi yang mencetuskan pembunuhannya sendiri dengan membuat marah pemisah domestik. Di Belgium, naratif popular mengenai kematiannya melibatkan penglibatan beberapa individu Belgium, tetapi menekankan bahawa mereka bertindak "di bawah arahan" tokoh Afrika dan bahawa kerajaan Belgium tidak terlibat. Beberapa kalangan Belgium menyebarkan tanggapan bahawa Amerika Syarikat-terutamanya Agensi Perisikan Pusat-telah mengatur pembunuhan itu.

Naratif ini dicabar oleh karya De Witte pada tahun 2001, The Assassination of Patrice Lumumba, yang memberikan bukti bahawa kerajaan Belgium-dengan persetujuan Amerika Syarikat, United Kingdom, dan PBB-sebahagian besarnya bertanggungjawab atas kematiannya. Perbincangan media mengenai Lumumba, yang didorong oleh penerbitan buku serta filem cereka pada tahun 2000, Lumumba, menjadi jauh lebih positif selepas itu. Naratif baharu kemudian muncul, menyalahkan pengintipan Barat atas kematian Lumumba, dan menekankan ancaman daya tarikan karismatiknya kepada kepentingan Barat. Peranan Lumumba dalam gerakan kemerdekaan Congo didokumentasikan dengan baik, dan beliau biasanya diiktiraf sebagai pemimpin yang paling penting dan berpengaruh. Eksploitasinya biasanya diraikan sebagai hasil kerjanya sebagai individu dan bukan hasil gerakan yang lebih besar.

7.2. Kesan Politik

Disebabkan kerjaya singkatnya dalam kerajaan, penyingkiran cepatnya dari kuasa, dan kematiannya yang kontroversi, konsensus belum dicapai mengenai warisan politik Lumumba. Kejatuhannya merugikan gerakan nasionalis Afrika, dan beliau umumnya diingati terutamanya kerana pembunuhannya.
Menurut Thomas Kanza, rakan dan rakan sekerja Lumumba pada tahun 1972, "Walaupun kerjaya politiknya yang singkat dan kematiannya yang tragis-atau mungkin kerana itu-Lumumba memasuki sejarah melalui pintu depan: beliau menjadi bendera dan simbol. Beliau hidup sebagai seorang yang bebas, dan seorang pemikir yang merdeka. Segala yang beliau tulis, katakan dan lakukan adalah hasil daripada seseorang yang tahu panggilannya adalah seorang pembebas, dan beliau mewakili Congo apa yang Castro lakukan untuk Cuba, Nasser untuk Mesir, Nkrumah untuk Ghana, Mao Tse-tung untuk China, dan Lenin untuk Rusia."
Ramai ahli sejarah Amerika telah menyebut kematiannya sebagai faktor penyumbang utama kepada radikalisasi Gerakan Hak Sivil Amerika pada tahun 1960-an, dan banyak organisasi dan penerbitan aktivis Afrika-Amerika menggunakan komen awam mengenai kematiannya untuk menyatakan ideologi mereka. Ingatan popular mengenai Lumumba sering mengabaikan politiknya dan mereduksinya kepada simbol.

Di Congo, Lumumba terutamanya digambarkan sebagai simbol perpaduan nasional, manakala di luar negara beliau biasanya digambarkan sebagai revolusioner Pan-Afrikanis dan anti-kolonial. Warisan ideologi Lumumba dikenali sebagai Lumumbisme^{Bahasa Perancis} (Bahasa Perancis untuk Lumumbisme). Daripada doktrin yang kompleks, ia biasanya dibingkai sebagai satu set prinsip asas yang terdiri daripada nasionalisme, Pan-Afrikanisme, non-alignment, dan progresivisme sosial. Mobutism dibina berdasarkan prinsip-prinsip ini. Pelajar universiti Congo-yang sehingga kemerdekaan kurang menghormati Lumumba-menerima Lumumbisme^{Bahasa Perancis} selepas kematiannya. Menurut ahli sains politik Georges Nzongola-Ntalaja, "warisan terbesar Lumumba... bagi Congo ialah ideal perpaduan nasional". Nzongola-Ntalaja seterusnya menyatakan bahawa, hasil daripada pujian tinggi Lumumba terhadap gerakan kemerdekaan dan usahanya untuk menamatkan pemisahan Katanga, "rakyat Congo mungkin akan kekal teguh dalam mempertahankan perpaduan nasional dan integriti wilayah, walau apa pun yang berlaku." Ahli sains politik Ali Mazrui menulis, "Nampaknya 'ingatan' Lumumba mungkin menyumbang lebih banyak kepada 'kesatuan' rakyat Congo daripada apa sahaja yang Lumumba sendiri lakukan semasa beliau masih hidup."

Berikutan penindasan pemberontakan tahun 1964 dan 1965, kebanyakan ideologi Lumumbist terhad kepada kumpulan intelektual terpencil yang menghadapi penindasan di bawah rejim Mobutu. Menjelang tahun 1966, terdapat sedikit pengabdian popular kepadanya di luar elit politik. Menurut ahli Afrika Bogumil Jewsiewicki, menjelang tahun 1999 "satu-satunya nukleus Lumumbist yang setia yang masih hidup terletak di Sankuru dan Maniema, dan kesetiaan mereka boleh dipersoalkan (lebih bersifat etnik, serantau, dan sentimental daripada ideologi dan politik)." Imej Lumumba tidak popular di Kasai selatan selama bertahun-tahun selepas kematiannya, kerana ramai Baluba masih sedar akan kempen ketenteraan yang diperintahkannya pada Ogos 1960 yang mengakibatkan kekejaman ganas terhadap rakyat mereka.

Sekurang-kurangnya sedozen parti politik Congo telah mendakwa mewarisi warisan politik dan spiritual Lumumba. Walaupun begitu, hanya sedikit entiti yang cuba atau berjaya menggabungkan ideanya ke dalam program politik yang mudah difahami. Kebanyakan parti ini menikmati sedikit sokongan pilihan raya, walaupun Parti Lumumbist Bersatu Antoine Gizenga diwakili dalam kerajaan gabungan Congo yang dibentuk di bawah Presiden Joseph Kabila pada tahun 2006. Selain kumpulan pelajar, ideal Lumumbist hanya memainkan peranan kecil dalam politik Congo semasa. Presiden Congo Mobutu, Laurent-Désiré Kabila, dan Joseph Kabila semuanya mendakwa mewarisi warisan Lumumba dan memberikan penghormatan kepadanya pada awal jawatan mereka.

7.3. Status Syahid

Keadaan kematian Lumumba telah menyebabkan beliau sering digambarkan sebagai seorang syahid. Walaupun kematiannya menyebabkan letusan demonstrasi besar-besaran di luar negara dan penciptaan segera imej syahid di peringkat antarabangsa, reaksi segera terhadap kematiannya di Congo tidak seragam. Rakyat Tetela, Songye, dan Luba-Katanga mencipta lagu-lagu rakyat berkabung untuknya, tetapi ini adalah kumpulan yang telah terlibat dalam pakatan politik dengannya dan, pada masa itu, Lumumba tidak popular di segmen besar penduduk Congo, terutamanya di ibu kota, Bas-Congo, Katanga, dan Kasai Selatan. Beberapa tindakannya dan penggambaran beliau sebagai seorang komunis oleh pengkritiknya juga telah menimbulkan rasa tidak puas hati dalam tentera, perkhidmatan awam, kesatuan sekerja, dan Gereja Katolik. Reputasi Lumumba sebagai syahid dalam memori kolektif rakyat Congo hanya diperkukuhkan kemudian, sebahagiannya disebabkan oleh inisiatif Mobutu.

Dalam ingatan kolektif Congo, Lumumba dianggap dibunuh melalui muslihat Barat kerana beliau mempertahankan penentuan nasib sendiri Congo. Pembunuhan itu dilihat dalam konteks ingatan sebagai detik simbolik di mana Congo kehilangan martabatnya dalam arena antarabangsa dan keupayaan untuk menentukan masa depannya, yang sejak itu dikawal oleh Barat. Keazaman Lumumba untuk mengejar matlamatnya diperluaskan kepada rakyat Congo sebagai milik mereka sendiri; menjamin martabat dan penentuan nasib sendiri Congo akan memastikan "penebusan" mereka daripada menjadi mangsa kuasa Barat. Ahli sejarah David Van Reybrouck menulis, "Dalam masa yang singkat Lumumba menjadi syahid dekolonisasi... Beliau berhutang status ini lebih kepada pengakhiran hidupnya yang mengerikan daripada kejayaan politiknya." Wartawan Michela Wrong menyatakan bahawa "Beliau benar-benar menjadi wira selepas kematiannya, dalam cara yang seseorang perlu tertanya-tanya sama ada beliau akan menjadi wira sedemikian jika beliau kekal dan menjalankan negara dan menghadapi semua masalah yang pasti akan dibawa oleh menjalankan negara sebesar Congo." Sarjana drama Peit Defraeya menulis, "Lumumba sebagai syahid yang mati telah menjadi tokoh yang lebih menarik dalam wacana pembebasan daripada ahli politik kontroversi yang masih hidup." Ahli sejarah Pedro Monaville menulis bahawa "status ikoniknya di peringkat global tidak sepadan dengan warisannya yang lebih kompleks di Congo." Pengambilan warisan Lumumba oleh presiden Congo dan media negara telah menimbulkan keraguan dalam kalangan orang ramai Congo tentang reputasinya.