Rosli Dhoby

1.1. Kanak-kanak dan Pendidikan

Rosli Dhoby dilahirkan pada 18 Mac 1932 di Kampung Pulo, Sibu, Sarawak. Beliau merupakan anak kedua dan anak lelaki sulung dalam keluarga seorang tukang cuci. Bapanya, Dhoby bin Buang, adalah seorang Melayu tempatan Sibu yang mempunyai akar keturunan dari Kalimantan, Indonesia, dan merupakan keturunan bangsawan berpangkat Raden. Ibunya, Habibah binti Haji Lamit, berasal dari keluarga Melayu Sambas yang telah lama menetap di Mukah dan bercampur dengan penduduk asli Melanau. Rosli mempunyai seorang kakak sulung bernama Fatimah (1927-2019) dan seorang adik lelaki bernama Ainnie (lahir 1934).

Walaupun sedikit yang diketahui mengenai kehidupan awalnya, rakan-rakannya menganggap Rosli sebagai seorang yang mudah didekati walaupun pendiam. Beliau dikenali sebagai seorang yang lembut tutur kata, menghormati orang tua, dan merendah diri. Rosli juga mempunyai seorang teman wanita bernama Ani. Pada usia 16 tahun, Rosli menghadiri kelas pagi di sebuah sekolah Methodist sebagai murid Darjah 6. Beliau kemudiannya menjadi seorang guru di sekolah agama Sekolah Rakyat Sibu pada waktu petang.

1.2. Kerjaya Awal dan Aktiviti

Rosli memulakan kerjayanya dengan bekerja di Jabatan Kerja Raya Sarawak (PWD). Pada tahun 1949, beliau meletak jawatan daripada perkhidmatan kerajaan apabila kerajaan kolonial mengeluarkan Pekeliling No 9.

Beliau juga terlibat dalam pergerakan nasionalis awal. Rosli menjadi ahli dan dilantik sebagai naib setiausaha Pergerakan Pemuda Melayu (PPM) Sibu di bawah kepimpinan Sirat Haji Yaman.

2.1. Rukun 13 dan Pergerakan Anti-Cession

Pada pertengahan tahun 1948, Rosli menyuarakan rasa tidak puas hatinya kepada Abang Ahmad Abang Haji Abu Bakar bahawa pemimpin tertinggi PPM merancang untuk menghalau orang British dari Sarawak tetapi tidak mengajaknya untuk turut serta. Rosli kemudiannya menyatakan bahawa beliau akan "menggemparkan Sarawak" dengan "pukulan hebat" terhadap penjajah British.

Pada tahun yang sama, Rosli menyertai pemimpin tertinggi PPM dalam penubuhan sebuah organisasi baharu bernama Rukun 13, dengan Awang Rambli sebagai pemimpin. Dalam satu mesyuarat yang diadakan di Telephone Road di Sibu, Awang Rambli menyatakan bahawa protes mereka sebelum ini tidak membuahkan hasil selama tiga tahun lalu. Oleh itu, tindakan yang lebih radikal perlu diambil, iaitu gabenor British yang baharu perlu dibunuh. Rosli dipilih untuk melaksanakan tugas ini kerana beliau masih muda dan pihak British tidak akan menjangka percubaan pembunuhan oleh seorang yang muda. Awang Rambli juga berjanji untuk membantu Rosli jika beliau dipenjarakan kelak. Selepas itu, Wan Zen Wan Abdullah dan Awang Rambli membaca sepotong ayat dari Al-Quran (Surah Yassin). Semua yang hadir dalam mesyuarat itu bersumpah dengan meminum segelas air yang mereka tidak akan membocorkan minit mesyuarat kepada pihak luar. Jika janji itu dilanggar, mereka akan menerima kutukan yang besar.

Salah satu matlamat Rukun 13 adalah untuk menubuhkan kesatuan Sarawak dengan Indonesia yang baru merdeka. Sukarno, presiden pertama Indonesia, sangat dihormati oleh orang Melayu Sarawak, malah poster Sukarno didapati menghiasi rumah-rumah Melayu di Sarawak. Walau bagaimanapun, Tahar Johnny, sepupu Rosli, menafikan bahawa Rosli pro-Indonesia walaupun Rosli menyukai apa sahaja yang berkaitan dengan Indonesia, dan ahli-ahli Rukun 13 yang lain mungkin pro-Indonesia.

2.2. Penulisan Nasionalis

Menggunakan nama samaran Lidros, Rosli menulis sebuah puisi nasionalis bertajuk "Panggilan Mu yang Suchi" (Panggilan Suci-Mu). Puisi itu diterbitkan dalam akhbar Melayu bernama Utusan Sarawak pada 28 Februari 1949. Penggunaan nama samaran adalah lazim pada masa itu kerana Pihak Berkuasa Kolonial British memantau secara aktif sebarang percubaan yang boleh menjejaskan kestabilan kerajaan.

3.1. Latar Belakang

Peringkat akhir Perang Dunia Kedua telah mengakhiri pemerintahan Dinasti Brooke di Sarawak. Percaya bahawa ia adalah demi kepentingan terbaik rakyat Sarawak, Rajah Vyner Brooke menyerahkan negeri ini menjadi jajahan mahkota British. Sarawak menjadi Jajahan Mahkota, diperintah dari Pejabat Kolonial di London, yang kemudian menghantar Gabenor Sarawak.

Langkah ini ditentang oleh Rajah Muda Anthony Brooke, yang sepatutnya menjadi Rajah Brooke yang akan datang, serta ramai orang asli dari Sarawak yang pada awalnya diberitahu bahawa mereka akan dibenarkan kerajaan sendiri. Anthony Brooke menjadi pemimpin pergerakan anti-penyerahan.

3.2. Peristiwa

Pada 2 Disember 1949, Yusuf Haji Merais dan Abang Kess Abang Ahmad bertemu Mostaffa Takip dan Rosli Dhoby ketika mereka pergi ke Pawagam Rex untuk bertemu dengan seorang bangsawan bernama Wan Wan San. Rosli membawa mereka ke rumah Ibu Habsah di mana rakan-rakan lain seperti Morshidi Sidek, Rabee Adis, dan Wan Ahmad sedang menunggu. Dalam pertemuan tidak rasmi itu, mereka bercakap mengenai perjuangan dan nasionalisme mereka. Ketika bercakap mengenai lawatan kerja pertama gabenor baharu Duncan George Stewart ke Sibu esoknya, Rosli berdiri dan berkata beliau ingin membunuh gabenor itu. Walau bagaimanapun, semua orang dalam mesyuarat itu tidak mempercayainya kerana kenyataan sedemikian sering didengar daripada orang muda lain semasa perbualan santai. Selepas mesyuarat, antara jam 9 dan 11 malam, Rosli, Yusuf dan rakan-rakan lain pergi ke rumah Encik Aninie Sepet untuk menonton orang bermain gendang. Sebelum jam 12 tengah malam, mereka pergi ke rumah Yusuf Haji Merais di Kampung Pulo (di belakang sekolah Chung Hua). Rosli meminta untuk memakai pakaian perayaan Yusuf. Selepas itu, Rosli pulang ke rumahnya sendiri.

Pada 3 Disember 1949, Yusuf dikejutkan oleh Rosli pada jam 4 pagi apabila Rosli mengetuk pintunya. Yusuf menyerahkan kad pengenalannya untuk dikembalikan kepada pihak British dan memberikan nasihat terakhir kepada Rosli. Pada jam 6 pagi, Rosli pergi ke rumah Morshidi untuk membincangkan rancangan pembunuhan. Rosli membeli sebuah kamera dan sebilah keris. Pada jam 8 pagi, Rosli bertemu Yusuf di pejabat Pacific Traders di Pulo Road. Rosli meminta ampun daripada Yusuf dan berharap perjuangan untuk kemerdekaan Sarawak akan diteruskan. Rosli kemudian pergi ke sekolah rendah Methodist, beratur untuk menyambut ketibaan Gabenor British baharu Duncan George Stewart. Rosli berdiri di sebelah Morshidi dan menyerahkan kamera kepadanya.

Selepas memeriksa barisan kehormat, gabenor pergi bertemu sekumpulan kanak-kanak sekolah. Apabila gabenor muncul, Morshidi berpura-pura mengambil gambar gabenor supaya gabenor berhenti berjalan dan membenarkan Morshidi mengambil gambar. Rosli kemudian melangkah keluar dari barisan, menghunus keris, dan cuba menikam gabenor. Tikaman pertamanya tersasar. Apabila dua pegawai polis menyedari Rosli dan berlari ke arahnya, beliau membaling keris ke arah gabenor. Morshidi kemudian menghunus kerisnya dan cuba menyerang gabenor. Walau bagaimanapun, serangan Morshidi digagalkan oleh Residen Bahagian Ketiga bernama Barcroft dan setiausaha sulit gabenor bernama Dilks. Rosli segera ditangkap oleh polis. Walau bagaimanapun, Rosli tidak menyesali tindakannya.

Walaupun mengalami luka tikaman yang dalam, Stewart dilaporkan cuba meneruskan sehingga darah mula meresap melalui pakaian seragam putihnya. Duncan Stewart segera dikejarkan ke Hospital Sibu dan kemudian Hospital Kuching pada hari yang sama. Dr Wallace merancang untuk operasi kecemasan ke atas gabenor pada keesokan harinya (4 Disember 1949) di Singapura. Duncan Stewart meninggal dunia pada 10 Disember 1949, seminggu selepas kejadian itu.

5.1. Persepsi Awam dan Tindak Balas Kerajaan

Selepas beberapa bulan meringkuk di penjara Kuching, Rosli Dhoby, Awang Ramli Amit Mohd Deli, Morshidi Sidek, dan Bujang Suntong didapati bersalah atas pembunuhan dan dijatuhi hukuman mati. Tindakan ini dikritik oleh ramai pihak, kerana Rosli adalah seorang remaja (17 tahun) pada masa pembunuhan itu.

Sebelum Rosli digantung, Abang Haji Zaidell (bapa kepada Datuk Safri Awang Zaidell) memberikan suntikan anestetik kepada Rosli. Rosli dilaporkan memberitahu Awang Mois (dalam bahasa Melayu Sarawak): "Keadaan kita tok, ada hidup ada mati. Keakhirannya ngine pun, kita mati juak. Enta saya, entah kitak... betermulah!" (Keadaan kita ini, ada hidup ada mati. Akhirnya nanti pun, kita mati juga. Entah saya, entah kamu... hadapilah!). Kata-kata terakhir Rosli kepada pegawai penjara ialah "Apabila saya hendak digantung kelak, tunggu saya habis membaca kalimah." (Sebelum saya digantung, tunggu saya sehingga saya selesai membaca kalimah). Permintaannya dikabulkan oleh Westin, seorang warga Inggeris yang dihantar dari penjara Changi di Singapura.

Rosli kemudian digantung bersama Morshidi pada pagi 2 Mac 1950 di penjara Kuching. Kerana bimbang akan kemarahan penduduk tempatan, kerajaan British tidak membenarkan mayat keempat-empat pejuang itu meninggalkan penjara Kuching, sebaliknya dikebumikan di kubur tanpa nisan di dalam kawasan penjara. Setelah Sarawak menyertai Persekutuan Malaysia pada 16 September 1963, sebuah batu nisan diletakkan di kuburnya berhampiran Muzium Warisan Islam di Kuching.

Dari tahun 1949 hingga 1996, masyarakat Sarawak secara amnya menganggap perjuangan Rosli dan Rukun 13 secara negatif sebagai "orang jahat", "penipu", dan "pemberontak". Hanya selepas kerajaan negeri Sarawak memberikan pengebumian negeri secara rasmi kepada pejuang yang dihukum gantung itu pada tahun 1996, persepsi awam mula berubah.

Selepas 46 tahun bersemadi di Tanah Perkuburan Penjara Kuching, jenazah Rosli Dhoby dipindahkan dari Penjara Pusat Kuching untuk dikebumikan semula di Makam Pahlawan Sarawak berhampiran Masjid An Nur di kampung halamannya Sibu pada 2 Mac 1996. Beliau diberikan pengebumian negeri oleh kerajaan Sarawak. Keempat-empat keranda yang mengandungi jenazah mereka diselimuti dengan bendera negeri Sarawak, menunaikan salah satu wasiat Allahyarham Rosli Dhoby.

5.2. Monumen dan Penggambaran Budaya

Sarawak melalui tahun-tahun yang bergolak, dan pemberontakan anti-penyerahan dihancurkan apabila sokongan penduduk tempatan berkurangan disebabkan oleh taktik "agresif" Rukun 13, di samping penentangan daripada beberapa pemimpin Melayu yang pro-British. Kebanyakan ahli anti-penyerahan ditangkap dan kemudian dihantar ke penjara, sebahagiannya di Penjara Changi di Singapura. Keamanan dipulihkan semasa era Gabenor Sarawak ketiga, Sir Anthony Foster Abell. Malah mereka yang dipenjarakan di Changi dibenarkan kembali ke Sarawak untuk meneruskan hukuman mereka di Penjara Pusat Kuching.

Pada tahun 1961, Tunku Abdul Rahman, Perdana Menteri Malaya pada masa itu, cuba mempromosikan rancangannya untuk pembentukan Malaysia yang lebih besar di Sibu. Beliau menjadi berminat dengan kisah Rosli Dhoby. Tunku kemudian berbincang dengan Ketua Menteri Sarawak, Abdul Taib Mahmud, untuk membina monumen pahlawan berhampiran Muzium Negeri Sarawak. Pada 29 November 1990, majlis peletakan batu asas untuk monumen pahlawan itu dilakukan oleh Tunku dan Taib Mahmud. Selain Rosli Dhoby, tokoh-tokoh lain seperti Datuk Merpati Jepang, Rentap, Datuk Patinggi Ali, serta Tunku Abdul Rahman, turut diabadikan di sana.

Pada tahun 1975, Mahathir Mohamad, Menteri Pendidikan pada masa itu, menukar nama SMK Bandar Sibu kepada Sekolah Menengah Kebangsaan Rosli Dhoby sebagai memperingati Rosli Dhoby.

Pada tahun 2009, penyedia televisyen Malaysia Astro menayangkan sebuah minisiri bertajuk Warkah Terakhir yang mengisahkan cerita Rosli Dhoby. Minisiri itu diterbitkan oleh Wan Hasliza dengan pelakon Beto Kusyairy melakonkan watak Rosli Dhoby. Walau bagaimanapun, saudara Rosli, Lucas Johnny, menyatakan bahawa siri itu mengandungi beberapa kesilapan fakta. Contohnya, minisiri itu menggambarkan Rosli cuba melarikan diri selepas menikam gabenor. Pada hakikatnya, Rosli cuba menikam gabenor kali kedua tetapi dihalang oleh pengawal peribadi gabenor.

Pada tahun 2012, sebuah dokumen yang telah dinyahklasifikasikan dari Arkib Negara British menunjukkan bahawa Anthony Brooke tidak mempunyai kaitan dengan pembunuhan Stewart dan bahawa kerajaan British telah mengetahui perkara ini pada masa itu. Kerajaan British memutuskan untuk merahsiakan maklumat ini kerana para pembunuh didapati menggerakkan penyatuan dengan Indonesia yang baru merdeka. Kerajaan British tidak mahu memprovokasi Indonesia yang baru sahaja memenangi perang kemerdekaannya dari Belanda, kerana British sibuk menangani Darurat Tanah Melayu.