Abu Hanifah

2.1. Kelahiran dan Keluarga

Abu Hanifa dilahirkan di Kufa, Iraq, pada zaman Khalifah Umayyah. Tarikh kelahirannya menjadi perdebatan dalam kalangan sejarawan, dengan beberapa tarikh yang dicadangkan: 699 Masihi (80 Hijrah), 696 Masihi (77 Hijrah), 689 Masihi (70 Hijrah), atau 680 Masihi (61 Hijrah). Kebanyakan sejarawan cenderung memilih tarikh 699 Masihi (80 Hijrah). Walau bagaimanapun, Muhammad Zahid al-Kawthari, seorang ulama terkemuka, percaya bahawa tarikh 689 Masihi (70 Hijrah) disokong oleh dua pertimbangan: pertama, narasi Hammad, anak Abu Hanifa, daripada Malik ibn Anas dianggap sebagai narasi orang yang lebih tua; kedua, Abu Hanifa menunjukkan kebimbangan tentang siapa yang akan menggantikan Ibrahim al-Nakha'i selepas kematiannya pada 96 Hijrah, yang hanya akan timbul jika beliau lebih tua daripada 19 tahun, usia di mana beliau mula mendalami pengajian agamanya. Jika beliau dilahirkan pada 80 Hijrah, beliau hanya berusia 16 tahun ketika al-Nakha'i meninggal dunia.

Bapa Abu Hanifa, Thabit bin Zuta, adalah seorang pedagang sutera yang kaya dari Kabul (kini di Afghanistan), dan berusia 40 tahun ketika Abu Hanifa dilahirkan. Abu Hanifa sendiri kemudiannya meneruskan profesion bapanya sebagai pengeluar dan penjual khazz, sejenis bahan pakaian sutera, dan memperoleh keuntungan yang besar daripada perniagaan ini.

2.2. Keturunan dan Asal Usul

Abu Hanifa secara umumnya dianggap berasal dari keturunan Parsi. Namun, terdapat juga pandangan yang menyatakan beliau berasal dari kaum Zutt atau Jats yang berhijrah ke Iraq semasa Zaman Kegemilangan Islam. Datuknya, Zuta, mungkin telah ditawan oleh pasukan Muslim di Kabul dan dijual sebagai hamba di Kufa, di mana beliau kemudiannya dibeli dan dibebaskan oleh seorang Arab dari suku Taym Allah, cabang Banu Bakr. Zuta dan keturunannya kemudian menjadi klien (mawla) kepada Taym Allah, justeru kadang-kadang Abu Hanifa dirujuk sebagai "al-Taymi".

Namun, cucunya, Ismail, menegaskan bahawa keturunannya berasal daripada orang Parsi yang bebas dan tidak pernah menjadi hamba. Beliau menyatakan bahawa moyang Abu Hanifa bernama "Marzuban", yang merupakan bentuk Arabisasi daripada gelaran tentera Sasanian marzban, yang dipegang oleh gabenor wilayah sempadan empayar tersebut. Terdapat juga pandangan yang mengaitkan moyangnya dengan nama "Mah" (bermaksud bulan dalam bahasa Parsi), yang mungkin merupakan nama asalnya.

Beberapa sumber sejarah juga menyebutkan asal usulnya dari Anbar, sebuah kota di sepanjang Sungai Furat, dan mengaitkannya dengan keturunan "Babilonia" atau "Nabatea". Walau bagaimanapun, tuduhan-tuduhan ini, termasuk yang memanggilnya "Syaitan", "Dajjal", "Kafir", atau mengaitkannya dengan Yahudi dan Kristian, dianggap sebagai fitnah dan tidak berasas, terutamanya kerana pada masa itu, Babilonia dikaitkan dengan sihir dan Nabatea dianggap bukan Arab tulen.

3.1. Guru dan Pengajian

Sejak kecil, Abu Hanifa sering menemani bapanya berniaga sutera, namun beliau mempunyai kebiasaan yang berbeza dengan pedagang lain, iaitu sering mengunjungi Masjid Kufah. Kecerdasannya yang cemerlang membolehkannya menghafal Al-Quran serta ribuan hadis.

Beberapa ulama pada zamannya menyedari potensi besar beliau dan menggalakkannya untuk berguru secara serius, seperti beliau pergi ke pasar setiap hari. Pada masa itu, Kufa, termasuk Iraq secara amnya, menjadi pusat tiga halaqah (lingkaran) keilmuan utama: halaqah yang membincangkan pokok-pokok akidah, halaqah yang membahas tentang hadis Nabi Muhammad (metode pengumpulannya, perawi, dan penerimaannya), serta halaqah yang membahas fiqh dari Al-Quran dan Hadis, termasuk fatwa untuk menjawab masalah-masalah baru.

Abu Hanifa melibatkan diri dalam dialog tentang ilmu kalam, tauhid, dan metafizik. Beliau juga menghadiri kajian hadis dan periwayatannya, memberikan sumbangan besar dalam bidang ini. Setelah mendalami pelbagai bidang keilmuan, beliau memilih fiqh sebagai bidang tumpuan utamanya. Beliau mula mempelajari pelbagai permasalahan fiqh dengan berguru kepada salah seorang syeikh terkemuka di Kufa, Hammad ibn Abi Sulayman (meninggal 737 M). Beliau berguru dengan Syeikh Hammad selama 18 hingga 20 tahun.

Beliau terkenal sebagai murid yang banyak bertanya dan berdebat, serta bersikeras mempertahankan pendapatnya, sehingga kadang-kadang membuat gurunya kesal. Namun, kerana kecintaan Hammad terhadap muridnya, beliau sentiasa mengambil tahu tentang perkembangan Abu Hanifa. Dari maklumat yang diperoleh, Hammad mengetahui bahawa Abu Hanifa selalu bangun malam untuk solat dan membaca Al-Quran, lalu memberinya gelaran "Al-Watad" (Tiang).

Ketika Syeikh Hammad berpergian ke Basrah kerana urusan keluarga, beliau meminta Abu Hanifa untuk menggantikan posisinya sebagai pengajar, pemberi fatwa, dan pengarah dialog. Semasa menggantikan gurunya, Abu Hanifa menerima banyak pertanyaan, sebahagian daripadanya belum pernah didengarnya. Beliau menjawab sebahagian dan menangguhkan yang lain. Apabila Hammad kembali, Abu Hanifa segera mengajukan soalan-soalan tersebut (tidak kurang daripada 60 soalan). Ternyata 40 jawapannya sama dengan jawapan Abu Hanifa, manakala 20 yang lain berbeza. Peristiwa ini membuat Abu Hanifa menyedari kekurangannya dan terus mendampingi gurunya sehingga Hammad wafat ketika Abu Hanifa berusia 40 tahun. Selepas itu, beliau mengambil alih tempat gurunya secara rasmi.

Selain Syeikh Hammad, Abu Hanifa juga menuntut ilmu daripada ramai ulama lain semasa perjalanannya ke Makkah dan Madinah, termasuklah Anas ibn Malik, Abdullah ibn Abi Aufa, Sahal ibn Abi Saad, Abdullah ibn Al-Harith, Abdullah ibn Anas, Ata ibn Abi Rabah, Zayd ibn Ali, dan Ja'far al-Sadiq. Beliau menuntut ilmu daripada sekitar 200 ulama, termasuk para sahabat dan tabiin.

3.2. Bidang Ilmu

Abu Hanifa mempunyai kepakaran yang luas dalam pelbagai bidang ilmu Islam. Walaupun beliau terkenal sebagai ahli fiqh, beliau juga mahir dalam ilmu tauhid, ilmu Al-Quran, ilmu hadis, dan sastera. Beliau dikenali kerana kebijaksanaannya dalam membezakan hadis sahih dan sebaliknya, serta sangat berhati-hati dalam menentukan sesuatu hukum mengikut martabat hadis.

Pendekatan beliau terhadap pembelajaran dan penaakulan undang-undang adalah inovatif. Beliau dikenali sebagai ahli fikir dalam Islam kerana menggunakan akal fikirannya (ra'y) dalam memutuskan sesuatu hukum apabila hukum tersebut tidak terdapat dalam Al-Quran atau hadis secara jelas. Pendekatan rasionalis ini menjadi ciri khas mazhabnya.

4.1. Pengasasan Mazhab Hanafi

Abu Hanifa membangunkan dan mensistematiskan pendapat undang-undangnya, yang membawa kepada pembentukan Mazhab Hanafi. Mazhab ini kemudiannya dikenali sebagai mazhab Kufah atau Iraq, kerana banyak hukumnya didasarkan pada tradisi kenabian yang disampaikan oleh generasi pertama Muslim yang menetap di Iraq. Tokoh-tokoh seperti Ali dan Abdullah ibn Masud banyak membantu membentuk asas mazhab ini, serta personaliti lain dari kerabat langsung Nabi Muhammad (Ahl al-Bayt) dari siapa Abu Hanifa belajar, seperti Muhammad al-Baqir.

Mazhab Hanafi merupakan mazhab pertama yang menyusun kitab fiqh berdasarkan kelompok-kelompok yang bermula dari kesucian (taharah), solat, dan seterusnya. Pendekatan sistematik ini kemudiannya diikuti oleh ulama-ulama selepasnya seperti Malik ibn Anas, Imam Syafi'i, Abu Dawud, dan Imam Bukhari. Abu Hanifa diketahui telah menyelesaikan 600,000 perkara dalam bidang ilmu fiqh.

4.2. Metodologi dalam Fiqh

Metodologi undang-undang Abu Hanifa adalah inovatif dan menjadi ciri khas Mazhab Hanafi. Sumber-sumber utama yang beliau gunakan untuk merumuskan hukum Islam, mengikut keutamaan, adalah:

• Al-Quran
• Hadis-hadis sahih Nabi Muhammad
• Konsensus (ijma' ) komuniti Muslim
• Penaakulan analogi (qiyas)
• Budi bicara fiqh (istihsan)
• Adat istiadat penduduk tempatan (urf)

Pengembangan penaakulan analogi (qiyas) serta skop dan batasannya diakui oleh majoriti ahli fiqh Muslim, tetapi penubuhannya sebagai alat undang-undang adalah hasil daripada Mazhab Hanafi. Walaupun kemungkinan beberapa gurunya telah menggunakan qiyas, Abu Hanifa dianggap oleh cendekiawan moden sebagai yang pertama secara rasmi mengadaptasi dan menetapkan penaakulan analogi sebagai sebahagian daripada undang-undang Islam. Beliau juga terkenal dengan penggunaan istihsan (pilihan yang lebih baik) dan hiyal (strategi perundangan) yang membolehkan pengecualian daripada qiyas demi keadilan atau kemudahan.

5.1. Penentangan terhadap Antropomorfisme

Imam Abu Hanifa menentang keras pandangan antropomorfisme (Tashbih), iaitu menyamakan Tuhan dengan ciptaan-Nya. Beliau berhujah bahawa Tuhan adalah transenden dan tidak boleh digambarkan dengan sifat-sifat fizikal manusia. Beliau mengkritik dua kumpulan utama dari Khurasan yang mempunyai pandangan ekstrem dalam teologi:

• Jahmiyyah (pengikut Jahm ibn Safwan), yang terlalu jauh dalam penolakan antropomorfisme sehingga menyatakan bahawa 'Allah bukanlah sesuatu' (Allah laysa bi shay' ).
• Mushabbihah (antropomorfis), atau mungkin beliau menyebut "Muqatiliyyah" (pengikut Muqatil ibn Sulayman), yang menyamakan Tuhan dengan makhluk-Nya.

Abu Hanifa menyatakan bahawa kedua-dua kumpulan ini adalah yang terburuk. Pendirian beliau ini menunjukkan komitmennya terhadap pandangan transenden tentang ketuhanan, menekankan bahawa Allah adalah unik dan tidak serupa dengan apa-apa pun dalam ciptaan-Nya. Pemikiran teologi Abu Hanifa kemudiannya banyak mempengaruhi pembentukan Mazhab Maturidi dalam teologi Sunni, yang berkembang pada abad ke-12 hingga ke-14.

6.1. Pendirian Politik dan Sokongan

Abu Hanifa hidup pada zaman peralihan dari Khalifah Umayyah ke Khalifah Abbasiyah. Beliau menyaksikan kemuncak dan kejatuhan Umayyah serta kebangkitan Abbasiyah. Walaupun beliau menyokong Revolusi Abbasiyah, beliau tidak menyokong pemerintahan Abbasiyah selepas mereka berkuasa.

Beliau secara terbuka menyokong beberapa gerakan atau tokoh politik yang menentang pemerintahan yang dianggap tidak adil. Antaranya, beliau menyokong pemberontakan Zayd ibn Ali pada 738 M di Kufa, yang merupakan seorang Imam Zaidiyyah. Beliau juga menyokong pemberontakan Muhammad al-Nafs al-Zakiyya dan adiknya Ibrahim pada 762 M, yang menentang penindasan Abbasiyah terhadap Ahl al-Bayt. Pendirian ini menunjukkan komitmennya terhadap keadilan dan hak-hak rakyat, serta ketidaksetujuannya terhadap pemerintahan yang zalim.

6.2. Penolakan Jawatan Hakim dan Pembuangan Penjara

Pada tahun 763 M, Khalifah al-Mansur dari Abbasiyah menawarkan jawatan Qadi al-Qudat (ketua hakim negara) kepada Abu Hanifa. Namun, beliau menolak tawaran tersebut, memilih untuk kekal bebas dan tidak terikat dengan kekuasaan negara. Muridnya, Abu Yusuf, kemudiannya dilantik ke jawatan tersebut oleh Khalifah Harun al-Rashid.

Dalam jawapannya kepada al-Mansur, Abu Hanifa menyatakan bahawa beliau tidak layak untuk jawatan tersebut. Al-Mansur, yang mempunyai sebab dan ideanya sendiri untuk menawarkan jawatan itu, menuduh Abu Hanifa berbohong. Abu Hanifa menjawab, "Jika saya berbohong, maka kenyataan saya adalah dua kali ganda betul. Bagaimana tuan boleh melantik seorang pembohong ke jawatan qadi yang mulia?" Beliau juga menambah, "Wahai Amirul Mukminin, takutlah kepada Allah, dan jangan Anda delegasikan amanah kecuali kepada mereka yang takut kepada Allah, jika saya tidak mendapat jaminan keridhaan, bagaimana saya akan mendapat jaminan terhindar dari murka?"

Jawapan ini membuat al-Mansur murka. Beliau memerintahkan Abu Hanifa ditangkap, dipenjarakan, dan diseksa. Dikatakan bahawa di dalam penjara, beliau tidak diberi makan atau dijaga. Walaupun dalam tahanan, beliau terus mengajar mereka yang dibenarkan melawatnya. Khalifah kemudian memerintahkan untuk mencambuknya seratus cambukan, lalu menjebloskannya kembali ke penjara.

Selepas beberapa hari, seorang kerabat Khalifah menegur al-Mansur, "Wahai Amirul Mukminin, sesungguhnya Anda telah mencambuk diri Anda dengan seratus ribu pukulan pedang." Khalifah kemudian memerintahkan untuk membayar 30,000 dirham kepada Abu Hanifa sebagai ganti rugi, lalu membebaskannya dan mengembalikannya ke rumahnya. Namun, Abu Hanifa menolak wang tersebut. Khalifah kemudian memerintahkan beliau dipenjarakan semula, tetapi para menteri mengusulkan agar beliau dikenakan tahanan rumah dan dilarang bergaul dengan masyarakat atau keluar dari rumah.

8.1. Murid Utama

Yusuf ibn Abd al-Rahman al-Mizzi menyenaraikan 97 orang ulama hadis yang menjadi murid Abu Hanifa. Kebanyakan mereka kemudian menjadi ulama hadis terkemuka, dan hadis-hadis yang mereka riwayatkan dikumpulkan dalam kitab-kitab hadis utama seperti Sahih al-Bukhari dan Sahih Muslim. Imam Badr al-Din al-Ayni pula menambah lagi 260 orang murid yang mempelajari hadis dan fiqh daripada Abu Hanifa.

Murid-muridnya yang paling terkenal ialah:

• Abu Yusuf (729-798 M): Beliau berkhidmat sebagai ketua hakim pertama dalam dunia Muslim dan memainkan peranan penting dalam mengkodifikasi fiqh Hanafi.
• Muhammad al-Shaybani (749-805 M): Beliau adalah guru kepada pengasas Mazhab Syafi'i, Imam Syafi'i.

Murid-murid lain yang penting termasuk:

• Abdullah ibn Mubarak
• Al-Fudayl ibn 'Iyad
• Waki' ibn al-Jarrah
• Amr bin Maimun
• Abu Nu'aim Fadl ibn Dukain
• Malik ibn Mighwal
• Dawud al-Ta'i
• Mandil ibn Ali
• Qasim ibn Ma'n
• Hayyaj ibn Bistam
• Husyaim ibn Basyir Sulami
• Ali ibn Tibyan
• Abu Ismah
• Zuhair bin Mu'awiyah
• Afiyah ibn Yazid

8.2. Kelangsungan Mazhab

Murid-murid Abu Hanifa dan pewaris mereka memastikan kelangsungan dan pembangunan berterusan mazhab fiqh Hanafi. Melalui kuliah dan penulisan, mereka menyebarkan ilmu dan pendapat Abu Hanifa, membentuk aliran pemikiran yang berpengaruh. Abu Hanifa sering melarang murid-muridnya daripada bertaklid (mengikut tanpa berfikir) dan menggalakkan mereka menggunakan akal fikiran dalam memahami dan memutuskan sesuatu hukum. Beliau juga menegah umat Islam daripada mengamalkan perkara-perkara bid'ah dalam ibadat.

Pemikiran teologi Abu Hanifa, khususnya mengenai penentangan terhadap antropomorfisme, juga diwarisi dan dikembangkan oleh murid-muridnya dan ulama-ulama kemudian, yang akhirnya mempengaruhi pembentukan Mazhab Maturidi dalam teologi Sunni.

9.1. Pujian dan Pengiktirafan

Abu Hanifa sangat dihormati dalam pelbagai bidang ilmu Islam dan memberi pengaruh besar terhadap perkembangan teologi Muslim. Sepanjang hayatnya, beliau diakui sebagai seorang ahli fiqh berkaliber tinggi. Beliau juga dianggap sebagai salah seorang ahli pemikir undang-undang terhebat dalam sejarah manusia.

Ibn Hajar al-Asqalani, seorang ulama Syafi'i dan hadis terkemuka, menyatakan bahawa kritikan terhadap Abu Hanifa tidak mempunyai kepentingan, kerana tokoh seperti beliau berada pada darjat yang telah diangkat oleh Allah, di mana mereka diikuti dan diteladani. Ibn Taymiyyah memuji pengetahuan Imam Abu Hanifa dan menolak tuduhan terhadapnya, menyatakan, "Tidak ada keraguan mengenai pengetahuan Imam Abu Hanifa. Orang kemudiannya mengaitkan banyak pembohongan kepada Imam Abu Hanifa, yang semuanya tidak benar. Tujuan tulisan sedemikian adalah untuk mencemarkan Imam Abu Hanifa." Murid-muridnya, Ibn Kathir dan al-Dhahabi, juga mempunyai pandangan serupa, menolak tuduhan terhadapnya dan memuji sumbangannya.

Beliau menerima gelaran kehormat al-Imam al-A'zam (Imam Teragung), dan makamnya, yang dihiasi kubah yang didirikan oleh pengagumnya pada tahun 1066, masih menjadi tempat ziarah. Makam ini dipulihkan pada tahun 1535 oleh Suleiman the Magnificent selepas penaklukan Baghdad oleh Uthmaniyah.

9.2. Kritikan dan Kontroversi

Walaupun mendapat pujian, Abu Hanifa juga menghadapi kritikan daripada beberapa tokoh sezaman dan ulama kemudiannya. Antara pengkritiknya termasuk Imam Ahmad ibn Hanbal, Abdullah ibn al-Mubarak, Sufyan al-Thawri, Sufyan ibn Uyaynah, dan Abd al-Rahman al-Awza'i.

Menurut beberapa sumber kemudian, beliau dianggap oleh Ibn Abi Shaybah dan Ibn Sa'd sebagai seorang bidaah dan menentang ajaran Nabi Muhammad. Guru al-Bukhari, Abdallah ibn al-Zubayr al-Humaydi, adalah antara yang pertama menulis sanggahan terhadap pemikiran Abu Hanifa. Ulama Zahiri, Ibn Hazm, memetik Sufyan ibn Uyaynah yang berkata: "Urusan manusia berada dalam harmoni sehingga mereka diubah oleh Abu Hanifa di Kufa, al-Batti di Basra dan Malik di Madinah." Ahli fiqh awal Muslim, Hammad ibn Salamah, pernah mengaitkan kisah seorang perompak jalanan yang menyamar sebagai orang tua untuk menyembunyikan identitinya, dan kemudian menyatakan bahawa jika perompak itu masih hidup, dia akan menjadi pengikut Abu Hanifa.

Imam Ahmad ibn Hanbal dikatakan pernah berkata, "Dan diriwayatkan kepadaku dari Ishaq ibn Mansur Al-Kawsaj yang berkata: Aku berkata kepada Ahmad ibn Hanbal: 'Adakah seorang lelaki diberi pahala kerana membenci Abu Hanifa dan sahabat-sahabatnya?' Beliau berkata: 'Ya, demi Allah.'" Muhannah ibn Yahya Ash-Shami meriwayatkan: Aku mendengar Ahmad ibn Hanbal berkata: "Bagiku pendapat Abu Hanifa dan tahi, adalah sama."

Kritikan terhadap Abu Hanifa, terutamanya dari kalangan ahli hadis, seringkali berpunca daripada kebergantungannya pada ra'y (akal) dan qiyas (analogi) dalam merumuskan hukum, berbanding dengan penekanan mereka pada hadis. Namun, sejarawan berpendapat bahawa banyak kritikan ini mungkin timbul daripada rasa cemburu atau salah faham.