PenjelajahPenulisUthmaniyahAbad ke-17

Evliya Çelebi

Evliya Çelebi was a prominent Ottoman traveler and writer whose 40-year journeys across the empire resulted in the monumental Seyahatnâme, a key source for 17th-century life.

1. Kehidupan

Evliya Çelebi dilahirkan di Istanbul pada tahun 1611 kepada sebuah keluarga kaya dari Kütahya. Kedua ibu bapanya mempunyai hubungan rapat dengan istana Uthmaniyyah.

1.1. Kelahiran dan Latar Belakang Keluarga

Evliya Çelebi dilahirkan pada 25 Mac 1611 di Istanbul. Bapanya, Dervish Mehmed Zilli, adalah seorang tukang emas di istana Uthmaniyyah, manakala ibunya adalah seorang Abkhazian yang mempunyai hubungan kekeluargaan dengan Wazir Agung Mehmed IV, Melek Ahmed Pasha. Dalam karyanya, Evliya Çelebi menjejaki salasilah keturunan bapanya kembali kepada Ahmad Yasawi, seorang penyair Turkik terawal yang dikenali dan seorang Sufi mistik awal.

1.2. Pendidikan dan Kerjaya Awal

Evliya Çelebi menerima pendidikan istana daripada ulama imperial (cendekiawan). Beliau juga mempelajari muzik vokal dan instrumental sebagai murid kepada seorang dervish Khalwati terkenal bernama 'Umar Gulshani. Bakat muziknya memberikannya banyak keistimewaan di Istana Imperial, bahkan mengagumkan ketua pemuzik Amir Guna. Beliau juga dilatih dalam teori muzik yang dipanggil ilm al-musiqiTurki, Usmaniyah.
Aktiviti penulisan jurnalnya bermula di Istanbul, dengan mencatat bangunan, pasar, adat resam, dan budaya. Pada tahun 1640, catatan ini diperluaskan dengan akaun perjalanannya di luar batas kota. Nota-nota perjalanan yang dikumpulnya membentuk karya sepuluh jilid yang dipanggil Seyahâtname ("Catatan Perjalanan"). Berbeza daripada konvensyen sastera Uthmaniyyah pada masa itu, beliau menulis dalam campuran bahasa Turki vernakular dan tinggi, menyebabkan Seyahatnâme kekal sebagai karya rujukan yang popular dan mudah diakses mengenai kehidupan di Empayar Uthmaniyyah pada abad ke-17.

1.3. Kepercayaan Agama dan Kehidupan Istana

Evliya adalah seorang Muslim yang taat tetapi menentang fanatisme. Beliau mampu menghafal Al-Quran dan sering bergurau secara bebas mengenai Islam. Walaupun bekerja sebagai ulama dan penghibur di Istana Imperial Sultan Murad IV, Evliya menolak pekerjaan yang akan menghalangnya daripada mengembara. Beliau mungkin telah menyertai Tarekat Sufi Gulshani, kerana beliau menunjukkan pengetahuan yang mendalam tentang khanqah mereka di Kaherah, dan terdapat sebuah grafiti di mana beliau merujuk dirinya sebagai Evliya-yı Gülşenî ("Evliya dari Gülşenî").

1.4. Kematian

Evliya Çelebi meninggal dunia pada tahun 1682 atau 1684. Tidak jelas sama ada beliau berada di Istanbul atau Kaherah pada masa itu.

2. Perjalanan dan Seyahatnâme

Evliya Çelebi menghabiskan lebih dari 40 tahun hidupnya untuk mengembara secara meluas ke seluruh Empayar Uthmaniyyah dan kawasan-kawasan sekitarnya. Hasil daripada pengembaraan ini adalah karya agungnya, Seyahatnâme.

2.1. Pengenalan kepada Seyahatnâme

Seyahatnâme adalah salah satu catatan perjalanan terpanjang dan paling ambisius dalam sejarah, ditulis dalam mana-mana bahasa. Walaupun banyak deskripsi dalam Seyahatnâme ditulis secara berlebihan atau merupakan fiksyen rekaan semata-mata, atau salah tafsir dari sumber ketiga, catatan-catatannya tetap menjadi panduan yang berguna mengenai budaya dan gaya hidup Empayar Uthmaniyyah pada abad ke-17. Jilid pertama karya ini secara eksklusif membincangkan Istanbul, manakala jilid terakhir pula mengenai Mesir.

2.2. Catatan Perjalanan Utama

Sepuluh jilid Seyahatnâme mendokumentasikan perjalanan Evliya Çelebi seperti berikut:

  • Jilid 1: Istanbul dan kawasan sekitarnya (1630)
  • Jilid 2: Anatolia, Caucasus, Crete dan Azerbaijan (1640)
  • Jilid 3: Syria, Palestin, Armenia dan Rumelia (1648)
  • Jilid 4: Kurdistan, Iraq, dan Iran (1655)
  • Jilid 5: Rusia dan Balkan (1656)
  • Jilid 6: Kempen Ketenteraan di Hungary semasa Perang Austro-Turki Keempat (1663/64)
  • Jilid 7: Austria, Krimea, dan Caucasus untuk kali kedua (1664)
  • Jilid 8: Greece dan kemudian Krimea dan Rumelia untuk kali kedua (1667-1670)
  • Jilid 9: Haji ke Mekah (1671)
  • Jilid 10: Mesir dan Sudan (1672)

2.2.1. Constantinople dan Kawasan Sekitar

Perjalanan Evliya Çelebi bermula di Istanbul pada tahun 1640, di mana beliau mencatat secara terperinci bangunan-bangunan, pasar-pasar, adat resam, dan budaya kota tersebut.

2.2.2. Anatolia

Beliau mengembara secara meluas di seluruh Anatolia. Dalam jilid ketiga Seyahatnâme, terdapat catatan perjalanan beliau di Anatolia, termasuk dari Bitlis ke Van. Beliau juga mencatat tentang Manisa dalam jilid kesembilan.

2.2.3. Caucasus dan Asia Tengah

Pada tahun 1640, Çelebi mengembara ke Circassia di wilayah Caucasus. Beliau mengulas tentang kecantikan wanita di sana dan menyatakan ketiadaan masjid serta bazar walaupun ia adalah negara Muslim. Beliau juga menyebut tentang keramahan orang Circassia dan menyatakan bahawa beliau tidak dapat menulis bahasa Circassia menggunakan huruf, membandingkan bahasa itu dengan "jeritan murai". Beliau juga mencatat tentang Azerbaijan dan Armenia, serta Iran. Beliau melakukan perjalanan kedua ke Caucasus pada tahun 1664. Beliau juga mencatat tentang pedagang minyak di Baku, Shirvan, di mana minyak "menggelegak keluar dari tanah" seperti mata air panas. Pedagang mengumpul minyak ini dalam kantung kulit kambing dan menjualnya di pelbagai wilayah, dengan hasil pendapatan diserahkan terus kepada Shah Safawiyah setiap tahun.

2.2.4. Semenanjung Balkan dan Eropah

Evliya Çelebi mengembara secara meluas di Semenanjung Balkan dan sebahagian Eropah.
Beliau melawat Vienna pada tahun 1665-1666, di mana beliau mencatat beberapa persamaan antara perkataan dalam bahasa Jerman dan bahasa Parsi, satu pemerhatian awal tentang hubungan antara apa yang kemudian dikenali sebagai dua bahasa Indo-Eropah.
Beliau juga melawat Crete; dalam jilid kedua, beliau menggambarkan kejatuhan Chania kepada Sultan, dan dalam jilid kelapan, beliau menceritakan kempen Candia.
Di Croatia, beliau melawat pelbagai wilayah termasuk Dalmatia utara, sebahagian Slavonia, Međimurje, dan Banija. Beliau merekodkan pelbagai sumber historiografi dan etnografi, termasuk pertemuan langsung, kesaksian narator pihak ketiga, dan elemen rekaan.
Di Bosnia, beliau melawat bandar Mostar dan menulis bahawa nama Mostar bermaksud "penjaga jambatan", merujuk kepada jambatan terkenal di bandar itu yang sepanjang 28 m dan setinggi 20 m. Çelebi menulis bahawa jambatan itu "seperti lengkungan pelangi yang menjulang ke langit, memanjang dari satu tebing ke tebing lain. ...Saya, seorang hamba Allah yang miskin dan sengsara, telah melalui 16 negara, tetapi saya tidak pernah melihat jambatan setinggi itu. Ia dibina dari batu ke batu setinggi langit."
Beliau juga mengembara ke Bulgaria, terutamanya di timur laut, yang disebutnya sebagai wilayah Uz (Oğuz). Beliau mencatat tentang masyarakat Muslim berbahasa Turki yang dinamakan Çıtak di Silistra, yang juga dikenali sebagai "Dobruca Çitakları" di Dobruja. Beliau menekankan bahawa "Çıtaklar" terdiri daripada campuran Tatar, Vlach, dan Bulgaria.
Pada tahun 1660, Çelebi pergi ke Kosovo dan merujuk bahagian tengah wilayah itu sebagai Arnavud (آرناوودTurki, Usmaniyah). Beliau mencatat bahawa di Vushtrri, penduduknya berbahasa Albania atau Turki, dan sedikit yang berbahasa Bosnia. Kawasan pergunungan sekitar Tetovo, Peja, dan Prizren dianggap oleh Çelebi sebagai "pergunungan Arnavudluk". Beliau juga merujuk "pergunungan Peja" sebagai berada di Arnavudluk (آرناوودلقTurki, Usmaniyah) dan menganggap Sungai Ibar yang bertemu di Mitrovica sebagai membentuk sempadan Kosovo dengan Eyalet Bosnia. Beliau melihat sungai "Kılab" atau Llapi berpunca dari Arnavudluk (Albania) dan secara lanjutan, Sitnica sebagai sebahagian daripada sungai itu. Çelebi juga memasukkan pergunungan tengah Kosovo dalam Arnavudluk.
Çelebi mengembara secara meluas di seluruh Albania, melawatnya sebanyak tiga kali. Beliau melawat Tirana, Lezha, Shkodra, dan Bushat pada tahun 1662; serta Delvina, Gjirokastra, Tepelena, Skrapar, Përmet, Berat, Kanina, Vlora, Bashtova, Durrës, Kavaja, Peqin, Elbasan, dan Pogradec pada tahun 1670.
Pada tahun 1667, Çelebi menyatakan kekagumannya terhadap arca-arca Parthenon dan menggambarkan bangunan itu sebagai "seperti kubu yang tidak dapat ditembusi yang tidak dibuat oleh tangan manusia." Beliau mengarang doa puitis agar Parthenon, sebagai "karya yang kurang dari tangan manusia berbanding dari Syurga itu sendiri, akan kekal berdiri sepanjang masa."
Beliau mendakwa telah bertemu Orang Asli Amerika sebagai tetamu di Rotterdam semasa lawatannya pada tahun 1663. Beliau menulis: "[mereka] mengutuk para paderi itu, berkata, 'Dunia kami dulunya aman, tetapi ia telah dipenuhi oleh orang-orang tamak, yang berperang setiap tahun dan memendekkan hidup kami.'"

2.2.5. Syria, Palestin, dan Arabiah

Berbeza dengan banyak catatan perjalanan Eropah dan beberapa Yahudi mengenai Syria dan Palestin pada abad ke-17, Çelebi menulis salah satu daripada beberapa catatan perjalanan terperinci dari sudut pandang Islam. Çelebi melawat Palestin dua kali, sekali pada tahun 1649 dan sekali pada tahun 1670-1671. Banyak rujukan kepada Palestin, atau "Tanah Palestin", adalah penting, dan Evliya mencatat, "Semua sejarah memanggil negara ini Palestin."
Evliya melaporkan bahawa sherif-sherif Mekah mempromosikan perdagangan di rantau itu dengan menggalakkan pameran dari pedagang-pedagang kaya. Evliya seterusnya menjelaskan bahawa sejumlah besar pembelian dan penjualan berlaku di Mekah semasa musim Haji.

2.2.6. Afrika Utara

Perjalanan Evliya Çelebi ke Mesir dan Sudan didokumentasikan dalam jilid kesepuluh Seyahatnâme, yang diselesaikan pada tahun 1672.

2.2.7. Kawasan Lain (Khanate Krimea, Rusia, dll.)

Çelebi mencatat tentang kesan serbuan Cossack dari Azak ke atas wilayah Khanate Krimea, yang memusnahkan laluan perdagangan dan menyebabkan penurunan populasi yang teruk. Pada masa ketibaan Çelebi, banyak bandar yang dilawati terjejas oleh Cossack, dan satu-satunya tempat di Krimea yang dilaporkan selamat adalah kubu Uthmaniyyah di Arabat.
Çelebi menulis tentang perdagangan hamba di Krimea:

  • "Seorang lelaki yang tidak melihat pasar ini, tidak melihat apa-apa di dunia ini. Seorang ibu dipisahkan dari anak lelaki dan anak perempuannya di sana, seorang anak lelaki-dari bapanya dan abangnya, dan mereka dijual di tengah-tengah ratapan, tangisan minta tolong, tangisan dan kesedihan."

Çelebi menganggarkan terdapat kira-kira 400,000 hamba di Krimea tetapi hanya 187,000 Muslim bebas.

2.3. Kandungan dan Ciri-ciri Seyahatnâme

Seyahatnâme adalah karya yang luas dan merangkumi pelbagai aspek kehidupan Uthmaniyyah pada abad ke-17. Ia mengandungi deskripsi terperinci mengenai seni bina, muzik (termasuk dua bab mengenai alat muzik), bahasa, cerita rakyat, dan struktur sosial. Walaupun sesetengah deskripsinya mungkin dilebih-lebihkan atau bersifat rekaan, ia tetap menjadi sumber yang berharga untuk memahami budaya dan gaya hidup zaman itu. Jilid pertama didedikasikan sepenuhnya kepada Istanbul, manakala jilid terakhir pula mengenai Mesir. Evliya juga menulis secara terperinci tentang Kuda Arab dan baka-baka yang berbeza.

2.4. Sumbangan Linguistik

Evliya Çelebi terkenal kerana mengumpul sampel bahasa di setiap wilayah yang dilawatinya. Terdapat kira-kira 30 dialek dan bahasa Turkik yang dikatalogkan dalam Seyahatnâme. Beliau mencatat persamaan antara beberapa perkataan dari bahasa Jerman dan bahasa Parsi, walaupun beliau menafikan sebarang warisan Indo-Eropah yang sama. Seyahatnâme juga mengandungi transkripsi pertama banyak bahasa-bahasa Caucasus dan Tsakonian, dan satu-satunya spesimen Ubykh bertulis yang masih wujud di luar kesusasteraan linguistik. Beliau juga menganalisis secara terperinci bahasa Kurdi dalam catatan perjalanannya di Anatolia Timur.

2.5. Terjemahan dan Kajian Akademik

Pada masa ini, tiada terjemahan bahasa Inggeris yang lengkap bagi keseluruhan Seyahatnâme, walaupun terdapat terjemahan bahagian-bahagian tertentu. Terjemahan bahasa Inggeris tunggal terpanjang diterbitkan pada tahun 1834 oleh Joseph von Hammer-Purgstall, seorang orientalis Austria; ia boleh didapati di bawah nama "Evliya Efendi". Karya von Hammer-Purgstall merangkumi dua jilid pertama (Istanbul dan Anatolia) tetapi bahasanya sudah lapuk. Terjemahan lain termasuk terjemahan hampir lengkap Erich Prokosch ke dalam bahasa Jerman bagi jilid kesepuluh, karya pengenalan tahun 2004 bertajuk The World of Evliya Çelebi: An Ottoman Mentality yang ditulis oleh Robert Dankoff, dan terjemahan Dankoff dan Sooyong Kim pada tahun 2010 bagi petikan terpilih dari sepuluh jilid, An Ottoman Traveller: Selections from the Book of Travels of Evliya Çelebi. Bahagian-bahagian tertentu juga telah diterjemahkan ke dalam bahasa Inggeris oleh Stephan Hanna Stephan, seorang sarjana Palestin, yang merangkumi catatan perjalanan di Palestin dari tahun 1935 hingga 1940. Terdapat juga terjemahan ke dalam bahasa asing lain seperti Albania, Diyarbakır, Bitlis, dan Haskovo.

3. Impak dan Warisan

Evliya Çelebi dan karyanya, Seyahatnâme, telah meninggalkan impak yang berkekalan dalam pelbagai bidang, daripada pemahaman sejarah dan budaya hingga pengiktirafan dalam budaya popular dan akademik.

3.1. Impak Budaya dan Sejarah

Karya Evliya Çelebi terus mempengaruhi pemahaman masyarakat, budaya, dan sejarah Empayar Uthmaniyyah serta wilayah-wilayah yang dilawatinya. Seyahatnâme berfungsi sebagai sumber utama untuk kajian abad ke-17, memberikan gambaran yang tidak ternilai tentang kehidupan harian, adat resam, struktur sosial, dan geografi pada zaman itu.

3.3. Kepentingan Akademik

Sumbangan Evliya Çelebi kepada pelbagai bidang akademik seperti sejarah, geografi, linguistik, dan etnografi adalah sangat besar, menjadikannya sumber utama untuk kajian abad ke-17. Catatan terperincinya mengenai bahasa dan dialek, termasuk penemuan awal tentang persamaan antara bahasa Jerman dan Parsi, serta rekod bahasa Caucasus yang unik, adalah sangat penting bagi ahli linguistik.

3.4. Taksa yang Dinamakan Sempena Nama Beliau

Sebagai penghormatan kepada sumbangan dan warisannya, satu spesies ikan, Pseudophoxinus evliyae (Lycian spring minnow), dinamakan sempena nama beliau. Ikan ini adalah spesies ikan bersirip-jejari dalam keluarga Cyprinidae dan ditemui di lembangan saliran di barat Anatolia, Turki.

Rumah Evliya Çelebi di Kütahya, kini digunakan sebagai muzium
Rumah Evliya Çelebi di Kütahya, kini digunakan sebagai muzium